ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

منک مالاً و اعزّ نفراً»(1)

 بعضی فلاح و رستگاری خود را در محور زورگویی و برتری جویی می دانند چنانکه فرعون می گوید: «قد افلح الیوم من استعلی»(2)

 امّا از نظر اسلام بهترین و بالاترین راه سعادت تربیت و تزکیه نفس است «قد افلح من زکیّها»(3)

 و بعثت پیامبران الهی و پیشوایان دینی به همین منظور است «لقد منّ اللَّه علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمة»(4)

 جالب اینکه خود پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به این حقیقت تصریح می کند و می فرماید: «انّی بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق و محاسنها»(5)

 و امام صادق علیه السلام به قسمتی از مکارم اخلاق و فضائل نفسانی آن حضرت اشاره می کند و می فرماید خداوند اوصاف برجسته انسانی را به پیامبر مرحمت نمود شما نیز خود را آزمایش کنید اگر دارای این کمالات هستید خداوند را سپاس کنید و در افزودن شدن آن رغبت بورزید. خصّ رسول اللَّه بمکارم الاخلاق فامتحنوا انفسکم فان کانت فیکم فاحمدوا اللَّه عزوجل و ارغبوا الیه فی الزیادة منها فذکرها عشرة

الیقین و القناعة و الصبّرو الشکر و الحلم و حسن الخلق و السخاء و الغیرة و الشجاعة و المروّة(6)

 در قرآن کریم دستورات فراوانی که نشانه کرامت اخلاقی است وجود دارد که به نمونه ای از آن اشاره می شود.

ص: 10

 1. با کفاری که با شما سر جنگ ندارند نیکی کنید و عدالت ورزید «لاینهاکم اللَّه عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبرّوهم و تقسطوا الیهم»(1)

 2. با بت پرستان به بدی و زشتی سخن نگوئید «و لا تسبّوا الذین یدعون من دون اللَّه»(2)

 3. با اهل کتاب به طرز شایسته سخن بگوئید «قولواللنّاس حسناً»(3)

 4. در مقام بحث و مجادله با اهل کتاب به طرز نیکو مجادله کنید «و لا تجادلوا اهل الکتاب الاّ بالّتی هی احسن»(4)

 5. نسبت به افراد جاهل (تحمّل داشته) و از آنها اعراض کنید «و اعرض عن الجاهلین»(5)

 6. با پدر و مادر مشرک مصاحبت نیکو داشته باشید «و صاحبهما فی الدنیا معروفاً»(6)

 7. نسبت به بینوایان بی اعتنا نباشید و آنان را طرد نکیند «و لاتطرد الذین یدعون ربهم بالغداة و العشیّ یریدون وجهه»(7)

 8. نسبت به افرادی که به شما محبت می ورزند پاسخ بهتر بدهید. «و اذا حیّیتم بتحیّة فحیّوا باحسن منها»(8)

 9. افرادی که با شما بدرفتاری می کنند به طرز نیکو بدی آنها را از بین ببرید «ادفع بالتی هی احسن السّیئة»(9)

ص: 11

 10. از خداوند بخواهید کینه ای در دل شما نسبت به برادران دینی نباشد. «و لا تجعل فی قلوبنا غلاً للذین آمنوا»(19)

 نکته قابل توجه اینکه این سلسله از دستورات اخلاقی و نظائر آن به منظور تربیت و تزکیه روح انسانی و تکامل یافتن در مسیر عبادت و بندگی خداوند متعال است.

 موضوعاتی که در این نوشتار مطرح شده قسمتی از مسائل اخلاقی و تربیتی است که روش های تربیت وتزکیه نفس واهداف آن در 30 موضوع مورد تحقیق قرار گرفته وبا الهام از آیات وروایات وبرخی از نکات جالب، با دسته بندی خاصی ارائه گردیده و از شرح و تفصیل زائد که ملال آور است پرهیز شده تا بیشتر مورد استفاده خوانندگان عزیز قرار گیرد.

 لازم به ذکر است که این اثر رساله فوق لیسانس اینجانب در دوره اوّل تربیت مدرس حوزه علمیه قم بوده که در سال 1371 آن را به رشته تحریر درآورده و در سال 1379 پس از بازنگری مجدد، برخی از مطالب را حذف و قسمتی دیگر به آن افزودم.

 در پایان از «مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن» که مساعدت لازم را در نشر این کتاب نمودند، تشکر می نمایم.

 اکبر دهقان

حوزه علمیه قم

1/2/79

تربیت در اسلام   

19) حشر، 10.

ص: 12

نه از مادّه «ربب» چون معنای تربیت، در نوع مواردی که به کار رفته عبارت است از نموّ و زیادت جسمانی و پرورش مادّی؛ و تربیت و سوق دادن به کمال و سعادت معنوی در اغلب موارد ملاحظه نشده است البتّه تربیت یک مفهوم عامّی دارد که جمیع مراتب حصول نشو و نما و زیادتی را به هر کیفیتی که باشد اعم از مادی و معنوی شامل می شود(1)

بنابراین واژه تربیت، - با توجه به ریشه آن - به معنای فراهم آوردن موجبات فزونی و پرورش است. علاوه بر این، تربیت به معنای تهذیب نیز استعمال شده که به معنای از بین بردن صفات ناپسند اخلاقی است. گویا در این استعمال نظر به آن بوده است که تهذیب اخلاقی مایه فزونیِ مقام و منزلت معنوی است و از این حیث می توان تهذیب را تربیت دانست.

می گردد.(1) در واقع آیه شریفه چهار مرحله از مراحل تربیت و تکامل انسان را در سایه پیروی از قرآن بیان می کند.

 1) موعظه و اندرز.

 2) پاکسازی روح انسان از انواع رذایل اخلاقی.

 3) هدایت؛ که پس از پاکسازی انجام می گیرد یعنی تکامل و پیشرفت انسان در تمام جنبه های مثبت.

 4) شایستگی انسان برای رسیدن به رحمت و نعمت پروردگار. هر یک از این مراحل به دنبال دیگری قرار داردو همه آن ها در پرتوپیروی از قرآن کریم به دست می آید.(2)

 قرآن کریم انسان ها را اندرز می دهد و زنگار گناه و صفات زشت را از قلب ها می زداید و نور هدایت را بر دل ها می تاباند و نیز قرآن است که نعمت های الهی را بر فرد و جامعه نازل می گرداند.

 حضرت علی علیه السلام می فرماید: «فاستشفوه من ادوائکم و استعینوا به علی لآوائکم فان فیه شفاء من اکبر الداء و هو الکفر والنفاق و الغی و الضلال»(26) از قرآن برای بیماری های خود شفا بطلبید و به آن برای حل مشکلاتتان استعانت جویید زیرا قرآن، شفای بزرگ دردهاست که آن درد کفر و نفاق و گمراهی و ضلالت است.

26) نهج البلاغه، خ 176.

ص: 15

اشتغال به این کار تضییع عمر و بدون فایده است.

 در پاسخ این گروه باید گفت: اگر اخلاق قابل تغییر و تبدیل نباشد این همه سفارش واندرز و راهنمایی هایی که رهبران دینی داشته اند، لغو خواهد بود. علاوه آنکه خداوند نمی فرمود: «قد افلح من زکیها و قد خاب من دسیها»(1) رستگار شد کسی که تزکیه نفس کرد و زیان کرد کسی که خود را فریب داد. اینان چگونه معتقدند که انسان تربیت پذیر نیست، با این که حیوانات وحشی وقتی با انسان انس می گیرند، تربیت

می شوند، مانند آهو وسگ که تعلیم دیده و صید می کنند واسبی که چموش است بر اثر تربیت، رام ومنقاد می گردد.(2)

حقیقت، ایمانِ راسخ داشته باشد و بداند که عزّت و قدرت، تنها از آن خداست و این جاست که دیگر

زمینه ای برای ریا و ظاهر سازی در او باقی نمی ماند. نه به کسی امید دارد و نه از کسی می ترسد اگر این دو حقیقت، به یقین در دل انسان جای گیرد، تمام رذایل اخلاقی را از دل می زداید و به جای آن ها صفات کریمه را قرار می دهد مانند ترس از خدا، عزّت نفس، مناعت طبع، استغنا.

 خداوند در قرآن کریم چندین بار فرمود: مالکیّت، تنها از آنِ خداست، هر چه در آسمان ها و زمین است از اوست. کسی که به حقیقت این مالکیت واقف باشد و بداند هیچ یک از موجودات، استقلالی از خود ندارند و هرگز از ذات مقدّس او بی نیاز نیستند و خداوند مالک حقیقی ذات هر چیز و آنچه مربوط به ذات اوست می باشد و به این حقیقت ایمان داشته باشد، در نظر چنین کسی همه موجودات، هم از نظر ذات و هم از نظر صفات و

افعال از درجه استقلال می افتند واضح است چنین کسی ممکن نیست غیر خدا را طالب باشد و خضوع یا خوفی و رجایی نسبت به دیگری پیدا کند یا از غیر خدا لذّت ببرد یا بر غیر او تکیه کند یا کار خود را به دیگری واگذارد؛ او جز حق نمی خواهد و جز خدا نمی جوید خدایی که ذات مقدّسش باقی و همه چیز جز او فانی است.

 آیاتی که این روش را در تربیت و اخلاق تعقیب می کند فراوان است از جمله: «اللَّه لا اله الاهوله الاسماء الحسنی»(1) او خداوندی است که معبودی جز او نیست و برای او نام های نیک است.

 «ذلکم اللَّه ربکم لا اله الاهو خالق کل شئ»(2) این است خداوند، پروردگار شما، هیچ معبودی جز او نیست، آفریدگار همه چیز است.

ص: 18

 «الذی احسن کل شی ءٍ خلقه»(1) (خداوند) همان کسی است که همه چیز را نیکو آفرید.

 «و عنت الوجوه للحیّ القیّوم»(2) و همه چهره ها در آن روز (قیامت) در برابر خداوند حیّ قیوم، خاضع می شود.

 «کل له قانتون»(3) همه موجودات در برابر او خاضعند.(4)

خود را بیدار نگه دارید و شکم خویش را لاغر کنید و قدم های خود را به کار گیرید، از جسمتان بکاهید و بر جان و

روح و تربیت نفس خویش بیفزایید.

 به قول مولوی:

 در زمین دیگران خانه مکن

کار خود کن کار بیگانه مکن

 کیست بیگانه تن خاکی تو

کز برای اوست غمناکی تو

 تاتوتن راچرب و شیرین می دهی

گوهر جان را نیابی فربهی

 امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «بهترین نفس ها پاک ترین آن هاست. «خیر النفوس ازکاها»(44) و نیز می فرماید: نفس خویش را از بدی و آلودگی شهوات پاکیزه سازید، تا به بالاترین درجات انسانی نایل شوید. «طهّروا انفسکم من دنس الشهوات تدرکوا رفیع الدرجات».(1)

 از طرفی هم مسئولیت تربیت معنوی و اصلاح نفس و پرورش جان، بر عهده خود انسان است زیرا هیچ کس بهتر از خود انسان قادر بر تربیت نیست. اوست که با حسن انتخاب و اختیار مصالح و مفاسد خویش را تشخیص می دهد و می تواند در مسیر تربیت روح خود قدم بردارد.

 حضرت باقرعلیه السلام می فرماید: «من لم یجعل له من نفسه واعظاً فانّ مواعظ الناس لن تغنی عنه شیئاً»(1) هر کس که در نفس خویش واعظی نداشته باشد، پندهای دیگران برایش سودی نخواهد داشت.

خود همّت ندارند که چراغ عقل را با شعله علم روشن کنند تا از غذای آلوده مصون بمانند و دچار عوارض نادانی و گناه در عقاید و اعمال خود نشوند؟»

در تربیت آن سعی و کوشش نکرد و او را رها نمود یا این که لازم است برای مهار کردن و تربیت آن نهایت تلاش را انجام داد؟

الهی پی می برد و از محدودیت خویش به نامحدودیت خدا می رسد زیرا اگر او هم محدود باشد، مخلوق است و از فنای خویش به بقای خداوند پی می برد زیرا اگر او هم فانی باشد مخلوق است نه خالق. لذا حضرت علی علیه السلام می فرماید: «و کمال الاخلاص له نفی الصفات عنه»(1)

 مرحوم علامه مجلسی قدس سره می گوید: این حدیث از چند طریق بریگانگی و ربوبیت خداوند دلالت دارد:

 1. از آن جا که روح، مدبّر بدن است پس جهان هستی هم مدبّری دارد.

 2. از آن جا که روح، یگانه است بر یگانگی خدا دلالت دارد.

 3. از آن جا که بر حرکت دادن تن قدرت دارد، دلیل برقدرت خداست.

 4. از آن جا که از بدن آگاه است، دلیل بر آگاهی خداوند است.

 5. از آن جا که روح براعضای بدن تسلّط دارد، دلیل سلطه خداوند بر مخلوقات است.

 6. چون روح، قبل از بدن بوده و بعد از آن نیز خواهد بود، دلیل بر ازلیّت و ابدیّت خداست.

 7. از آن جا که انسان، از حقیقت نفس آگاه نیست، دلیل بر این است که احاطه بر کنه ذات خدا ممکن نیست.

 8. از آن جا که روح را نمی توان لمس کرد، دلیل بر این است که خداوند لمس کردنی نیست.

 9. از آن جا که روح و نفس آدمی دیده نمی شود، دلیل بر این است که خالقِ روح، دیدنی نیست.(60)

60) بحارالانوار، ج 58، ص 99،

ص: 27

به سود نفس خویش قدم برداشت «ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللَّه»(1) بعضی از مردم جان خود را در برابر خشنودی خداوند می فروشند.

 حضرت علی علیه السلام فرمود: «الا انّه لیس لانفسکم ثمن الا الجنه فلا تبیعوها الاّ بها»(2) آگاه باشید که ارزش جان و نفس شما به اندازه بهشت است پس نفس خود را نفروشید مگر به بهشت. و نیز می فرماید: «من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیه»(3) آن کس که کرامت نفس خود را پاس می دارد هرگز به گناه پست و موهونش نمی سازد.

 امام سجادعلیه السلام می فرماید «من کرمت علیه نفسه هانت علیه الدنیا»(4) کسی که به کرامت نفسانی خود توجه دارد دنیا و مادیات نزد او بی ارزش است.

 پاسخ: اکنون به پاسخ سؤالی که قبلاً مطرح کرده ایم می پردازیم و می گوییم:

 انسان دو نفس و دو خود دارد:

 1. خود اصلی و «من» اصیل و واقعی.

 2. خود فرعی «من» طفیلی به تعبیر دیگر انسان یک نفس انسانی و جان روحانی و روح ملکوتی دارد که تعظیم و تجلیل از نفس در قرآن و روایات راجع به این نفس و خود است و یک نفس و خود حیوانی و شهوانی دارد و دستوراتی که درباره جهاد و مبارزه با نفس یا توبیخ از نفس آمده راجع به این خود حیوانی است در واقع انسان بیش از یک حقیقت و یک نفس نیست که نفس او ملهم به فجور و تقواست که اگر تقوا را کسب کرد به سعادت می رسد

و اگر فجور را کسب کرد به بدبختی می رسد و این حالات مختلف نفس

ص: 29

است.«و نفس و ما سوّایها فالهمها فجورها و تقویها»(1)

 برای اینکه روشن تر شود که بشر یک نفس انسانی و یک نفس حیوانی دارد دو آیه از قرآن کریم را بیان می کنیم:

 قرآن کریم در برخی از آیات می فرماید: گروهی از مردم تنها مواظب نفس خویش هستند «قد اهمّتهم انفسهم»(2)

 و بعضی از آیات می فرماید: از کسانی مباشید که خدا را فراموش کرده و در نتیجه خود را فراموش کنید. «ولاتکونوا کالّذین نسوا اللَّه فانسیهم انفسهم»(3)

 بنابراین اگر انسان مواظب نفس خود باشد دیگر خود را فراموش نمی کند. و اگر خود را فراموش کند طبعاً مواظب و مراقب نفس خویش نیست تعارض ظاهری این دو آیه با توجه به این حقیقت حل می شود که منظور از مواظبت بر نفس نفس حیوانی و خود طفیلی است و مقصود از فراموشی نفس، نفس انسانی و اصیل است.

کمک نموده است. در پرتو جهاد با نفس و مبارزه با این دشمن است که سعادت دنیا و آخرت حاصل می شود.

 حضرت علی علیه السلام می فرماید: «جاهد نفسک علی طاعة اللَّه مجاهدة العدوّ عدوّه و غالبها مغالبة الضد ضده فانّ اقوی الناس من قوی علی نفسه»(1). به وسیله جهاد با نفس او را به اطاعت خدا وادار کن همانند جهادی که دشمن، با دشمن می کند و بر او غلبه کن مانند غلبه ضدی بر ضد دیگر زیرا قوی ترین مردم کسی است که بر نفس خویش پیروز گردد.

 7. شکست در جهاد اصغر زود آشکار می شود ولی شکست در جهاد اکبر به زودی آشکار نمی شود زیرا گاهی انسان یک عمر انسان از هوی نفس خود شکست می خورد امّا توجّه ندارد.

 8. هجوم در جهاد اصغر، و مبارزه با دشمن ظاهری زمان و برنامه و بودجه لازم دارد. ولکن وسوسه نفس فوری و مجانی صورت می گیرد.

 9. از دشمن ظاهری، در جهاد اصغر فرار ممکن است امّا در جهاد اکبر از دشمن باطن فرار ممکن نیست.

 10. در جهاد اکبر، مباشرت لازم است ولی در جهاد اصغر با اموال نیز می توان جبهه را کمک نمود.

 11. در جهاد اصغر، وسیله های جنگی در هر زمان محدود است و به تناسب آن، باید اسلحه هایی به دست گرفت، ولی جهاد اکبر وسیله مخصوصی ندارد باید از کلمات انبیا و اولیا و تاریخ گذشتگان و نیز گریه بر حال خویشتن وسیله جنگی برای مبارزه با نفس امّاره استخدام کرد. «وسلاحه البکاء».

 12. جنگ با دشمن داخلی وجهاد نفسانی پشتوانه جهاد خارجی است. آن که بر خصم درون پیروز شد مبارزه با خصم برون برایش آسان تر است ولی کسی که اسیر زن وفرزند وثروت است نمی تواند آن طور که لازم است بجنگد.

 13. اهمیت جهاد، به اهمیت و قدرت دشمن است جنگ با یک کشور کوچک آسان تر است تا با یک کشور بزرگ؛ زیرا دشمن هر چه قوی تر باشد جنگ با آن مشکل تر است و نفس و شیطان قوی ترین دشمنان انسان هستند.

ص: 33

الهوی فاترک الهوی لیطیب عیشکم»(1) در جستجوی زندگی شتافتم و آن را جز در ترک هوای نفس نیافتم.

الارض و من فیهنّ»(1) و اگر حق از هوس های آن ها پیروی کند، آسمان ها و زمین و تمام کسانی که در آن هستند تباه خواهند شد.

 6. اعراض از معجزات و تکذیب انبیا: «و ان یروا آیة یعرضوا و یقولوا سحر مستمرّ و کذّبوا و اتّبعوا اهوائهم»(2) و هرگاه معجزه ای را ببینند، اعراض کرده، می گویند: این سحری مستمر است آن ها آیات خدا را تکذیب کرده و از هوای نفس خود پیروی کردند.

 7. عدم اجابت سخن پیامبر: «فان لم یستجیبوا لک فاعلم انما یتبعون اهوائهم»(3) اگر تو را اجابت نمی کنند بدان که از هوای نفسشان پیروی می کنند.

 8. عدم اجرای عدالت: «فلا تتبعوا الهوی ان تعدلوا»(4) از هوای و هوس پیروی نکنید که از حق منحرف خواهید شد.

 9. سقوط انسان از مقام والا: «ولو شئنا لرفعناه بها و لکنّه اخلد الی الارض و اتّبع هواه»(5) اگر می خواستیم مقام او را با این آیات و علوم و دانش ها بالا می بردیم، ولی او به پستی گرایید و پیروی از هوای نفس کرد.

 10. محرومیت از ولایت و نصرت حقّ: «و لئن اتبعت اهوائهم بعد الذی جاءک من العلم مالک من اللَّه من ولیّ و لا نصیر»(90) اگر از هوای نفس مردم پیروی کنی بعد از آن که علم برای تو حاصل شده دیگر هیچ کمکی و یاوری از طرف خداوند برای تو نخواهد بود.

90) بقره، 120.

ص: 36

دادند و این امر دلالت می کند که تربیت و اخلاق در نظر آنان به یک معنا بوده و در یک بخش مورد بررسی قرار گرفته است. به نظر فارابی سعادت آخرین هدفی است که انسان برای وصول به آن می کوشد. سعادت جز با ممارست کارهای نیک به دست نمی آید. ابن سینا معتقد است که پدر و مادر باید برای فرزندان خود نام نیکو انتخاب کنند و آن گاه که کودک برای هرگونه تربیتی آمادگی و قابلیت دارد به

تربیت او بپردازند و سختی و نرمی و تشویق و ترهیب را به هم آمیزند. برای طفل، معلمی را در نظر بگیرند که دیندارو خردمند و دارای اخلاق پسندیده باشد.(1)

 تربیت از نظر غزالی برای این است که:

 الف: کودک سعادت دین و دنیا را حاصل کند.

 ب: خوشنودی خداوند را به دست آورد.

 ج: نفس امّاره را مطیع و اخلاق خود را مهذّب نماید.

 همان گونه که بدن انسان با غذا رشد و کمال می یابد، نفس انسان نیز در ابتدا ناقص و پذیرای کمال است. کمال نفس، به تربیت و تهذیب اخلاق و تغذیه آن به علم است.(100)

100) تاریخ فرهنگ ایران، ص 155.

ص: 39

انسان مانند وفای به عهد و احسان و امانت داری سخاوت... و در جهت منفی خلف وعده و ظلم و ریا گفتگو می کند.(1)

دفاع از جان و مال و حیثیت و مانند آن و یا از قبیل افعالی است که به تصور و تصدیق فکری مربوط است، مانند تشکیل قیاس و اقامه دلیل برای مطالب گوناگون. قسم اول از قوّه شهویّه و قسم دوم از قوّه غضبیّه و قسم سوم از قوه فکریه سرچشمه می گیرد و چون ذات

انسان از ترکیب و اّتحاد این قوای سه گانه حاصل شده وبر اثر این ترکیب می تواند مبدأ افعال خاصی شود ودر سایه آن به سعادتی که این ترکیب به خاطر آن قرار داده شده نایل گردد لذا همواره باید مواظب باشد هیچ یک از این سه قوه از مسیر اعتدال خارج نشود زیرا اگر افراط و تفریطی در یکی از این ها رخ دهد سعادت حاصل نمی شود.

 در علم اخلاق حد اعتدال هر یک از قوای سه گانه را روشن کردند به این ترتیب که حد اعتدال قوه شهویه عفت و حد افراط و تفریط آن حرص و تنبلی است حد اعتدال قوه غضبیه شجاعت و افراط و تفریط آن تهور و ترس است حد اعتدال قوه فکریه حکمت و افراط و تفریط آن جربزه و کودن بودن است از مجموع این ملکات معتدله در نفس ملکه چهارمی به وجود می آید که عدالت نامیده می شود.

 مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: مجموعه این چهار اصل (عفت، شجاعت، حکمت، عدالت) اصول اخلاق فاضله را تشکیل می دهد که دانشمندان ذکر کردند و لکن سه مکتب و مسلک در اینجا وجود دارد:

 1. مکتبی که می گوید: انسان باید حد اعتدال این قوا و نیروهای سه گانه را بشناسد و رعایت کند تا بتواند صفات فاضله را کسب کرده و از رذایل بپرهیزد و بدین وسیله سعادت علمی خود را تکمیل نموده و اعمالی از او سر زند که موجب ستایش اجتماع و محبوبیت جامعه گردد.

 2. مکتب پیامبران الهی: این مکتب نیز از جهاتی شبیه مکتب اول است ولی

ص: 43

فرقی که در میان این دو وجود دارد از نظر هدف ونتیجه است؛ چون در مکتب انبیا هدف سعادت حقیقی انسان، یعنی تکمیل ایمان به خدا وآیات او وآسایش اخروی است که یک سعادت حقیقی وواقعی باشد نه این که فقط از نظر مردم سعادت است ولی در مکتب اول، هدف از اصلاح اخلاق کسب محبوبیت در نظر مردم ودارا بودن صفاتی که مورد ستایش جامعه است می باشد.

 3. مکتب اخلاقی قران؛ که با دو مکتب سابق یک فرق اساسی دارد و آن این که هدف در این جا ذات خداوند است نه کسب فضیلت انسانی و به همین دلیل بسا می شود که طرز مشی آن با دو مکتب سابق فرق می کند.

 توضیح این که هنگامی که انسان رو به کمال می رود و ترقیاتی در این زمینه نصیب وی می شود دل او مجذوب تفکر درباره خدا و توجه به اسما و صفات عالیه حق که از هر نقصی منزه و مبر است می گردد و این حالت جذبه و کشش روز به روز زیادتر و شدیدتر و توجه به خداوند عمیق تر می گردد و به آنجا می رسد که خدا را چنان عبادت می کند که گویا او را می بیند و خداوند او را می بیند همواره جلوه او را در تجلیات جذبه

و شوق و توجه مشاهده می کند. در این هنگام محبت و شوق او روز افزون می گردد زیرا عشق به کمال و جمال جزء فطرت انسان و خمیره اوست قرآن می فرماید: «والذین امنوا اشدّ حبّاً للَّه»(1) آن ها که به خدا ایمان دارند محبتشان به خداوند شدیدتر است.

 همین معنی او را به پیروی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در تمام افعال و حرکات وادار می کند زیرا عشق به یک چیز، مستلزم عشق به آثار آن است و پیامبر هم از آثار و آیات اوست چنان که جهان و آن چه در جهان است از آثار و آیات اوست.

ص: 44

آتش این شوق و محبت باز تیزتر می گردد و به جایی می رسد که از همه چیز صرف نظر کرده، تمام توجهش به ذات او می شود فقط او را دوست می دارد دلش تنها برای او خاضع

است... در این حال طرز تفکر و عمل او با سایرین فرق می کند هیچ چیز را نمی بیند مگر آن که خدا را پیش از آن و با آن مشاهده می کند همه چیز در نظر او از درجه استقلال ساقط شود. بنابراین جز او نمی خواهد و جز او نمی جوید و از غیر او طلب نمی کند و از غیر او نمی ترسد فعل و ترک و انس و وحشت و خشنودی او فقط به خاطر خداست؛ تاکنون دنبال هر کار و فضیلتی می رفت به خاطر این بود که فضیلت انسانی است ولی

اکنون جز خدا نمی خواهد سر منزل مقصود او خدا؛ زاد و توشه او ذلت و بندگی در پیشگاه الهی و راهنمای او شوق و محبت الهی است.(1)

کار طبیعی در این است که کار اخلاقی در وجدان هر بشری دارای ارزش است و یک کار ارزشمند و گران بهاست و بشر برای این کار قیمت وارزش قایل است آن هم نه قیمت مادی بلکه مافوق

ارزش های مادی.(1)

 آنچه مسلم است این است که فعلی را می توان اخلاقی نامید که انسان را در رسیدن به کمال یاری کند، یعنی فعلی و صفتی که به هر اندازه که انسان را در رسیدن به کمال نهایی «قرب به خداوند» یاری کند یا زمینه را برای رسیدن به مقام قرب الهی فراهم آورد به همان اندازه از ارزش اخلاقی برخوردار است. با توجه به این که کمال نهایی انسان، رسیدن به مقام قرب الهی است. در نتیجه هر فعل و صفتی که انسان را در رسیدن به

این مرتبه یاری کند و سبب ارتقای انسان در مراتب قرب به پروردگار باشد فضیلت محسوب می شود.(2)

خلق عظیم معرفی نموده است، تا رفتار و گفتار او سرمشق و الگوی همه مسلمان ها باشد. در روایات به مسأله تربیت اخلاقی عنایت خاصّی شده است.

 پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «ما یوضع فی میزان امرء یوم القیمة افضل من حسن خلق».(1) در روز قیامت چیزی برتر و بالاتر از حسن خلق در ترازوی عمل کسی نهاده نمی شود و نیز می فرماید: «اکثر ما تلج به امتی الجنة تقوی اللَّه و حسن الخلق».(2) بیشترین چیزی که سبب می شود امت من به خاطر آن وارد بهشت شوند تقوای الهی و حسن خلق است. و نیز می فرماید: «حسن الاخلاق نصف الدین»(3) اخلاق

نیک نصف دین است.

 حضرت  علی علیه السلام می فرماید: «ربّ عزیز اذلّه خلقه و ذلیل اعزّه خلقه»(4) بسا انسان بلند پایه ای که اخلاق وی موجب سقوط او گردید و بسا انسان ضعیفی که اخلاق او مایه عزت و سربلندی او می شود.

 3. فساد ایمان و عمل: قال النبی صلی الله علیه وآله وسلم: «الخلق السیی ء یفسد العمل کما یفسد الخلّ العسل»(1) اخلاق بد، عمل انسان را تباه می سازد چنان که سرکه عسل را فاسد می کند.

 4. دوام ناراحتی: سئل عن علی علیه السلام: «من ادوم الناس غماً قال اسؤهم خلقاً»(2) از حضرت علی علیه السلام پرسیدند چه کسی غم و غصّه او همیشگی است؟ فرمود: کسی که بدرفتار باشد.

 5. عذاب نفس: قال علی علیه السلام: «من ساء خلقه عذّب نفسه»(3) هر کس اخلاقش تند گردد نفس خویش را به عذاب افکنده است.

 6. دوری از مردم: قال علی علیه السلام: «سوءالخلق یوحش القریب وینفر البعید»(4) بداخلاقی، باعث وحشت افراد نزدیک و انزجار افراد دور، از انسان می شود.

تذیب الشمس الجمد»(1) اخلاق خوب باعث نابود شدن گناهان است همان گونه که آفتاب برف و یخ را آب می کند.

 4. قرب به پیامبر اکرم: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «اقربکم منّی غداً احسنکم اخلاقاً و اقربکم من الناس»(2) نزدیک ترین شما به من، در فردای قیامت کسانی اند که اخلاقشان نیکوتر و به مردم نزدیکتر باشند.

 5. پاداش برتر: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «ان العبد لینال بحسن خلقه درجة الصائم القائم»(3) انسان از راه حسن خلق به درجات و پاداش روزه دار و شب زنده دار می رسد.

 6. افزایش روزی: قال الصادق علیه السلام: «حسن الخلق من الدین وهویزیدفی الرزق»(4) اخلاق نیک از دین است و اخلاق نیک روزی آدمی را زیاد می کند.

 7. تکمیل ایمان: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «اکمل المؤمنین ایماناً احسنهم خلقاً و انّما المسلم من سلم المسلمون من لسانه و یده»(5) کامل ترین انسان ها از نظر ایمان کسانی اند که اخلاق آنان نیکوتر باشد و مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او در امان باشند.

 8. آبادانی شهرها و طول عمر: «انّ البر و حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فی الاعمار»(125) نیکی کردن و اخلاق شایسته داشتن مایه آبادانی شهرها و باعث طول عمر می شود.

125) بحارالانوار، ج 71، ص 375.

ص: 49

غرایز حیوانی خود بجنگد و در جهت مخالف آن ها قدم بردارد یا لااقل باید ندای آن ها را نادیده بگیرد و نسبت به آن بی اعتنا باشد.

 صفاتی را که امام علیه السلام در تعریف حسن خلق فرموده با تمایلات نفسانی هماهنگ است یعنی انسان ذاتاً میل دارد محبوب مردم باشد و با مردم مؤدّب سخن بگوید. امّا در مکارم اخلاق آدمی به طور طبیعی مایل نیست آن طور عمل کند که می خواهد بلکه می خواهد در جهت مخالف مکارم اخلاق قدم بردارد مثلاً اگر کسی به شما اهانت کرد غریزه انتقامجویی می گوید: باید عمل او را تلافی کرد امّا امام صادق

می فرماید: مکارم اخلاق اقتضا می کند او را ببخشی.(129)

129) مکارم الاخلاق فلسفی، ج 1، ص 197.

ص: 51

ص: 52

استفاده کرده اند.

«ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین» با این که قرآن برای همه مردم هدایت است «هدی للناس»(1) امّا کسانی که تقوای قلبی و پاکیزگی دل دارند، از حقایق و معارف قرآن بهره می برند. در جای دیگر به پیامبر گوید: «قل انما انذرکم بالوحی»(2) بگو من تنها به وسیله وحی شما را انذار می کنم. اگر در دل سخت شما اثر نمی کند جای تعجب نیست و دلیل بر نقصان وحی آسمانی نمی باشد.

بلکه به خاطر آن است که افراد کر و ناشنوا وقتی سخنان حق را می شنوند و انذار می شوند توجه نمی کنند و شنوایی معنوی ندارند؛ گوش شنوا لازم است تا سخن خدا را بشنود نه گوش هایی که پرده های گناه وغفلت و غرور بر آن ها افتاده وشنوایی حق را به کلی از دست داده اند «لایسمع الصّم الدعاء اذا ما ینذرون»(3) ولی آنها که گوششان کر است هنگامی که انذار می شوند سخنان را نمی شنوند.

آمده است: بقره 66، آل عمران 138، مائده 46، نور 34.

فرزند نوجوانش را چنین بیان می کند «و اذ قال لقمان لابنه و هو یعظه یا بنیّ لا تشرک باللَّه»(1) چه این که موعظه خداوند به حضرت نوح را که عمر طولانی داشت نیز بیان می کند «انّی اعظک ان تکون من الجاهلین»(2)

 5. واعظ بودن انسان برای خویشتن: قال الباقرعلیه السلام: «من لم یجعل الله له من نفسه واعظاً فانّ مواعظ الناس لن تغنی عنه شیئاً»(1) هر کس واعظ خود نباشد موعظه های مردم در او تأثیر ندارد.

 6. عمل به علم، شرط تأثیر موعظه: قال الصادق علیه السلام: «ان العالم اذا لم یعمل بعلمه زلّت موعظته عن القلوب کما یزلّ المطر عن الصفا»(2) به درستی که دانشمند هرگاه عمل به دانش خویش نکند موعظه او از جانها لغزش پیدا می کند (تأثیر نمی کند) همان طوری که باران روی سنگ قرار نمی گیرد.

شکر آن چه را که دارد ادا کند و برای زیاد کردن سرمایه خود تلاش می کند.

 3. امام مجتبی علیه السلام: «اعلموا انّ اللَّه لم یخلقکم عبثاً و لیس بتارککم سدی کتب اجالکم و قسم بینکم معایشکم لیعرف کل ذی لب منزلته و انّ ما قدّر له اصابه و ما صرف عنه فلن یصیبه.» بدانید که خداوند شما را بیهوده خلق نکرده و رها نساخته، مرگ را برای شما لازم دانسته و روزی شما را تقسیم نموده تا این که هر خردمندی منزلت خود را بیابد و بداند که آن چه را برای او تقدیر نموده به او می رسد و

آن چه را که از او باز داشته به او نخواهد رسید.

 4. امام حسین علیه السلام: «ایاک و ما تعتذر منه فانّ المؤمن لا یسیئ ولا یعتذر و المنافق کل یوم یسیئ و یعتذر»(1) بپرهیز از این که کاری انجام دهی تا معذرت بخواهی؛ مؤمن کار ناشایست انجام نمی دهد تا معذرت بخواهد، لکن منافق هر روز عمل زشت انجام می دهد و عذر خواهی می کند.

 5. امام زین العابدین علیه السلام: «ثلاث منجیات للمؤمن کفّ لسانه عن الناس و اغتیابهم و اشغاله نفسه بما ینفعه لاخرته و دنیاه و طول البکاء علی خطیئته»(2) سه چیز عامل نجات مؤمن است: الف: نگه داشتن زبان از مردم و دوری از غیبت. ب: مشغول بودن به امری که منافع دنیوی و اخروی دارد. ج: برگناهان زیاد گریه کردن.

 6. امام باقرعلیه السلام: «صانع المنافق بلسانک واخلص مودّتک للمؤمن وان جالسک یهودی فاحسن مجالسته»(3) به وسیله زبان با منافق بساز ومحبّت خود را برای مؤمن خالص گردان واگر با یهودی همنشین شدی به طرز نیکو و معاشرت کن.

 7. امام صادق علیه السلام: «من غضب علیک من اخوانک ثلاث مرّات فلم یقل فیک

ص: 60

مکروها فاعدّه لنفسک»(1) هر کس از برادران دینی سه مرتبه بر تو خشم کرد و سخنی که تو را بد آید بر زبان جاری نکرد او را برای خود دوست اختیار کن.

 8. امام کاظم علیه السلام: «یا هشام ان العاقل لا یحدّث من یخاف تکذیبه و لا یسأل من یخاف منعه و لا یعد ما لا یقدر علیه...»(2) عاقل کسی است که سخنی را که می ترسد او را تکذیب کنند، نمی گوید و از چیزی که می ترسد او را محروم کنند سؤال نمی کند و به چیزی که قدرت وفای به آن را ندارد وعده نمی دهد.

 9. امام رضاعلیه السلام: «صاحب النعمة یجب ان یوسّع علی عیاله»(3) کسی که دارای امکانات مادی است، لازم است که بر زن و فرزنش توسعه دهد.

 10. امام جوادعلیه السلام: «المؤمن یحتاج الی ثلاث خصال توفیق من اللَّه واعظ من نفسه و قبول ممّن ینصحه»(4) هر مؤمنی به سه صفت نیاز دارد: توفیق الهی و موعظه از ناحیه خودش و پذیرش نصیحت دیگران.

 11. امام هادی علیه السلام: «من رضی عن نفسه کثر الساخطون علیه»(5) هر کس از خودش راضی باشد مردم از او ناراضی هستند.

 12. امام عسکری علیه السلام: «لا تکرم الرجل بما یشقّ علیه»(6) اکرام از اشخاص نباید آن ها را به مشقّت و زحمت بیاندازد.

و بی غل و غش بودن است «ناصح العسل» به معنی عسل خالص است و این تعبیر در مورد سخنانی که از روی نهایت خلوص و خیرخواهی گفته می شود به کار رفته است. قرآن کریم انبیا و پیشوایان دینی را نصیحت کنندگان و خیرخواهان بشر معرفی می نماید که در سوره اعراف قرآن کریم از چهار

نفر آن ها یاد می نماید: 1. حضرت نوح علیه السلام 2. حضرت هودعلیه السلام 3. حضرت صالح علیه السلام 4. حضرت شعیب علیه السلام

 حضرت نوح علیه السلام گوید: «ابلغکم رسالات ربی و انصح لکم»(1) پیام های پروردگار را به شما می رسانم و شما را نصیحت می کنم.

 حضرت هودعلیه السلام گوید: «ابلّغکم رسالات ربی وأنالکم ناصح امین»(2) رسالت های پروردگارم را به شما ابلاغ می کنم وخیرخواه امینی برای شما هستم.

 حضرت صالح علیه السلام گوید: «یاقوم لقد ابلغتکم رسالة ربی ونصحت لکم و لکن لا تحبون الناصحین»(3) ای قوم! من رسالات پروردگارم را به شما ابلاغ کردم و برای شما خیرخواهی را انجام دادم ولی شما خیرخواهان را دوست ندارید.

 حضرت شعیب علیه السلام گوید: «لقد ابلغتکم رسالات ربی ونصحت لکم»(4) من رسالات پروردگارم را به شما ابلاغ کردم و برای شما خیرخواهی نمودم.

 آری، پیامبران برای آگاهی و آشنایی مردم به وظایف خویش و تربیت اخلاقی آنان، از نصیحت وخیرخواهی به عنوان یک روش استفاده نموده اند.

 پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم مردم را به نصیحت کردن یکدیگر تشویق می نماید. «ان اعظم الناس منزلة عندالله یوم القیمه امشاهم فی ارضه بالنصیحة

ص: 62

لخلقه»(1) بزرگ ترین مردم از لحاظ مرتبه نزد خدا در روز قیامت کسی است که برای نصیحت خلق در زمین بیشتر سعی و تلاش نماید.

 امام صادق علیه السلام می فرماید: «یجب للمؤمن علی المؤمن النصیحة له فی المشهد و المغیب»(2) بر مؤمن واجب است که در حضور و غیاب، خیرخواه مؤمن باشد و نیز می فرماید: «علیکم بالنّصح لله فی خلقه فلن تلقاه بعمل افضل منه»(3) بر شما باد به نصیحت کردن مخلوق برای رضای الهی که خدا را به عمل بهتر از آن ملاقات نکنی.

نمی دانند شریک خدا قرار

دهند در این صورت نباید از آنان اطاعت کند.

 قرآن کریم می فرماید انسان ها در قیامت در خسران و زیان هستند مگر کسانی که اهل ایمان و عمل صالح باشند و مردم را به حق و حقیقت و صبر و استقامت و فضایل اخلاقی و مکارم نفسانی توصیه و سفارش کنند: «ان الانسان لفی خسر الا الذین امنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر»(1) یعنی همه انسان ها در زیان هستند مگر اهل ایمان و عمل صالح و کسانی که به حق و صبر سفارش می کنند.

 پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم بسیاری از مسایل تربیتی و اخلاقی را به صورت وصیت بیان داشته اند. وصیّت های آن حضرت به تفصیل در کتاب مکارم الاخلاق طبرسی درج شده است. از جمله وصیّت های آن حضرت به علی علیه السلام این است که چهار چیز را قبل از چهار چیز دریاب: «شبابک قبل حرمک و صحتک قبل سقمک و غناک قبل فقرک و حیاتک قبل مماتک» 1. جوانی را قبل از پیری 2. سلامتی را قبل از بیماری 3. بی نیازی

را قبل از فقر 4. زندگی را قبل از مرگ.

ما ابراهیم و اسحاق و

یعقوب را صاحبان «دست های نیرومند» و «چشمان بینا» ما آن ها را با خلوص ویژه ای خالص کردیم و آن یادآوری سرای آخرت بود و آن ها نزد ما از برگزیدگان و نیکانند.

 قرآن کریم علت تباهی و سقوط افراد گنهکار را فراموشی قیامت و روز حساب می داند. «انّ الذین یضلون فی سبیل اللَّه لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب»(1) کسانی که از راه خداوند گمراه شوند عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند.

 یاد مرگ و قیامت در تربیت و تهذیب روح انسان تأثیر فراوان دارد و در روایات بدان اشاره شده است؛ امام صادق علیه السلام می فرماید: «ذکر الموت یمیت الشهوات فی النفس و یقلع منابت الغفلة و یقوّی القلب بمواعد اللَّه و یرق الطبع و یکسر اعلام الهوی و یطفئ نار الحرص و یحقّر الدنیا»(2) یاد مرگ شهوتها در نفس را می میراند و غفلت انسان را از بین می برد و باعث قوت قلب انسان به وعده های الهی می شود،

طبیعت انسان را نرم می کند و هوس را می شکند و آتش حرص را خاموش و دنیا را در نظر انسان کوچک و حقیر می کند.

 رسول گرامی اسلام می فرماید: «اکثروا ذکر هادم اللّذات»(3) زیاد به یاد از بین برنده لذّت های مادی باشید.

 حضرت علی علیه السلام می فرماید: «اکثروا ذکر الموت تهوّن علیکم المصائب»(4) زیاد به یاد مرگ باشید تا مصیبت ها و سختی های روزگار بر شما آسان شود.

 قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «افضل الزهد فی الدنیا ذکر الموت و افضل العبادة ذکر

ص: 65

الموت و افضل التفکر ذکر الموت»(1) برترین زهد در دنیا یاد مرگ است و برترین عبادت یاد مرگ است و برترین اندیشه یاد مرگ است. و نیز فرمود: «اکیس الناس من کان اشد ذکراً للموت»(2) زیرک ترین مردم کسی است که بیش تر به یاد مرگ باشد. «من اکثر ذکر الموت رضی من الدنیا بالیسیر»(3) هر کس زیاد به یاد مرگ باشد

به اندک سرمایه دنیا راضی می شود. «من اکثر ذکر الموت احبه اللَّه»(4) هر کس زیاد به یاد مرگ باشد خداوند او را دوست دارد.

تشنگی روزه، از گرسنگی و تشنگی روز قیامت یاد کنید.

 5. در جهاد: قرآن کریم به کسانی که به بهانه گرمی هوا به جهاد نمی رفتند می فرماید: «قل نار جهنم اشدّ حرّاً لو کانوا یفقهون»(1) ای پیامبر به آنان بگو آتش دوزخ از این هم گرمتر است اگر می دانستید.

 6. مبارزه با طاغوت: قوم فرعون وقتی مؤمن شدند و از فرعون برگشتند، فرعون آنان را به کشتن تهدید کرد آن ها برای ادامه مبارزه با او موضوع قیامت را مطرح کردند:«انما تقضی هذه الحیوة الدنیا انا الی ربّنا لمنقلبون»(2)

 7. در حمام: قال الصادق علیه السلام: «نعم البیت الحمام یذکر فیه حرّ جهنم»(3)حمّام خوب خانه ای است زیرا انسان گرما و حرارت جهنم را در آن به یاد می آورد.

 8. در کار و کسب: قرآن کریم، به کسانی که کم فروش هستند می گوید آیا این ها گمان نمی کنند که در روز قیامت (برای محاسبه) مبعوث نمی شوند. «ویل للمطففین... الا یظنّ اولئک انهم مبعوثون لیوم عظیم»(4)

 9. هنگام خواب: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم «اذا اویت الی فراشک فانظر ما کسبت فی یومک و اذکر انک میت و انّ لک معاداً»(5) هر گاه به طرف رختخواب رفتی، فکر کن در روز چه کاری انجام دادی و مرگ و قیامت را یادآور.

 10. عیادت مریض. 11. تشییع جنازه. 12. زیارت قبور.

 قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم  «عودوا المرضی و اتبعوا الجنائز یذکّرکم الاخرة»(6) «فزوروا القبور تذکر الموت»(194)

194) بحارالانوار، ج 22، ص 530.

ص: 67

 حضرت رضاعلیه السلام فرمود: «لیس منّا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم»(1) آن کس که همه روزه به حساب خویشتن رسیدگی نکند از ما نیست.

من خردل اتینابها و کفی بناحاسبین»(1) میزان های عدالت را در قیامت برپا می داریم پس هیچ کس مورد ستم قرار نخواهد گرفت و اگر به مقدار یک مثقال از دانه خردل، عمل داشته باشد آن را برای حساب خواهیم آورد و خود ما برای حساب گری کافی هستیم.

 3. «ان اللَّه کان علی کل شئٍ حسیبا»(2) همانا خدا حساب همه چیز را دارد.

 4. «یومئذ الناس اشتاتاً لیروا اعمالهم فمن یعمل مثقال ذرّة خیراً یره و من یعمل مثقال ذرّة شراً یره»(3) در قیامت مردم دسته دسته خارج می شوند تا اعمالشان را مشاهده کنند پس هر کسی ذرّه ای کار خیر انجام داده باشد آن را خواهد دید و هر کس ذرّه ای کار شر انجام داده باشد آن را مشاهده خواهد نمود.

 شخصی آمد خدمت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم عرض کرد: «علمنّی مما علّمک اللَّه» از آنچه خداوند به تو تعلیم داده به من بیاموز، پیامبر او را به مردی از یارانش سپرد تا به او قرآن بیاموزد. معّلم سوره «اذا زلزلت» را به او تعلیم داد. آن مرد از جا برخاست و گفت: همین مرا کافی است. «یکفینی هذه الایة» وقتی از محضر پیامبر مرخص شد پیامبر فرمود آن مرد فقیه شد و بازگشت «رجع فقیها»

 دلیل این سخن روشن است زیرا کسی که می داند اعمال انسان حتی به اندازه خردل و ذرّه هم مورد محاسبه قرار می گیرد و در دنیا به حساب خود می رسد و این بزرگ ترین اثر تربیتی روی او دارد.(204)

204) تفسیر روح البیان، ج 10، ص 495.

ص: 70

عیوبش را درک می کند و به گناهانش احاطه پیدا می کند پس از گناهان توبه می کند و عیوبش را اصلاح می نماید.

که بین او و عملش فاصله زیادی باشد. «ما یلفظ من قول الالدیه رقیب عتید». هیچ سخنی را بر زبان نیاورده جز این که (برای ثبت آن) فرشته ای حاضر و مراقب است.

 قال علی علیه السلام: «رحم اللَّه عبداً راقب ذنبه و خاف ربّه»(1) خداوند رحمت کند بنده ای را که مواظب نفس خویش باشد (گناه نکند) و از خداوند خود بترسد.

 غزالی گوید: شخص مراقب باید به حرکات و سکنات خود توجه کند ببیند آیا کارهای او برای خداوند است یا برای هوا و هوس، و کم ترین چیزی که به آن می رسد این است که بداند اگر آن کار مباح است و لکن مقصود نیست آن را ترک کند چرا که پیامبر می فرماید: «من حسن اسلام المرء ترکه ما لا یعنیه»(2)

 قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «عّودوا قلوبکم الترقب و اکثروا التفکر و الاعتبار»(3) دل هایتان را به انتظار و مراقبت عادت دهید و بسیار بیاندیشید و پند گیرید.

 مرحوم فیض کاشانی می فرماید مراقبت دو قسم است:

 1. مراقبت کسانی که به پایه تقرب رسیده اند و از مقربین محسوب می شوند؛ به این است که از عظمت و جلال خدا کاملا مراقبت می کنند و قلب را مستغرق جلال او می دانند و از هیبت او شکسته حالند و نمی توانند به دیگری توجه کنند و این افراد کسانی اند که به غیر از خدا نظری ندارند و خداوند کارهای دیگر آنان را کفایت می کند.

 2. مراقبت مردم پرهیزکار که اصحاب یمین اند و آن ها مردمی هستند که کاملاً می دانند خدا از ظاهر و باطنشان با خبر است و ملاحظه جلال و جمال او آنان را به وحشت نیانداخته و دل هاشان به حد اعتدال باقی است و از هر عملی

ص: 74

که باعث افتضاح عالم آخرت آن ها می شود خودداری می نمایند.(1)

عمل کن تا پرهیزکارترین مردم باشی.

 عن ابی عبداللَّه قال: قال تبارک و تعالی: «ما تحبّب الّی عبدی باحبّ ممّا افترضت علیه»(1) امام صادق فرمود: خدای تبارک و تعالی می فرماید: بنده من با چیزی محبوب تر از انجام آنچه بر او واجب کرده ام به دوستی من نگراید.

 بنابراین عبادت و بندگی برای خداوند و عمل به دستورات سازنده اسلام که روشهای عملی است از بهترین روشهای تربیت نفس و تزکیه روح آدمی است. برای نمونه به بعضی از عبادات مانند نماز، روزه، زکات، حج، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر که تأثیر فراوانی در تهذیب انسان و اجتماع بشری دارد از نظر قرآن و حدیث مطالبی را ذکر می کنیم:

 5. برپا داشتن نماز از اوصاف ابرار: «و لکن البرّ من امن باللَّه... و اقام الصلوة و اتی الزکوة»(1)

 6. خشوع در نماز از اوصاف مؤمنان: «قد افلح المؤمنون الذینهم فی صلوتهم خاشعون»(2)

 6. نماز کلید بهشت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «مفاتیح الجنّة الصلاة»(1) کلیدهای بهشت نماز است.

 7. نماز دژ محکم الهی: قال علی علیه السلام: «الصلاة حصن الرحمن ومدحرة الشیطان»(2) نماز قلعه ودژ محکم خداوند رحمان ووسیله راندن شیطان است.

 8. نماز نور چشم پیامبر: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «جعل اللَّه جلّ ثناؤه قرّة عینی فی الصلاة»(3) خداوند نور چشم مرا در نماز قرار داده است.

 9. نماز بهترین عمل: قال علی علیه السلام: «اوصیکم بالصلاة و حفظها فانّها خیرالعمل و هی عمود دینکم»(4) شما را سفارش به نماز و حفظ آن می کنم زیرا نماز بهترین عمل و ستون دین شماست.

 10. نماز معیار قبولی سایر اعمال: قال الباقرعلیه السلام: «انّ اوّل ما یحاسب به العبد الصلاة فان قبلت قبل ما سواها»(5) اولین چیزی که انسان به آن بازخواست می شود نماز است؛ اگر پذیرفته شود سایر اعمال نیز پذیرفته خواهد شد.

 11. نماز مایه خروج از کبر: قال علی علیه السلام: «فرض اللَّه الایمان تطهیراً من الشرک و الصلاة تنزیهاً عن الکبر»(6) خداوند ایمان را واجب کرد از جهت پاک شدن از شرک و نماز را از جهت منزّه شدن از کبر و غرور لازم ساخت.

 12. خشوع در نماز: کان علی بن الحسین علیهما السلام: «اذا توضّأ للصلاة و اخذ فی الدخول فیها اصفّر وجهه و تغیّر لونه فقیل له مرة فی ذلک فقال انی ارید الوقوف بین یدی ملک عظیم»(7) حضرت علی بن الحسین علیهما السلام وقتی وضو می گرفت

ص: 79

و وارد نماز می شد رنگ مبارکش تغییر می کرد و زرد می شد. از حضرت علت آن را پرسیدند، فرمود: به خاطر این که در محضر خداوند بزرگ می ایستم چنین حالتی به من دست

می دهد.

 13. نماز اوّل وقت خواندن: قال علی علیه السلام: «لیس عمل احبّ الی اللَّه عزوجل من الصلاة فلایشغلّنکم عن اوقاتها شئ من امور الدنیا فان اللَّه عزوجل ذمّ اقواماً فقال: «الذین هم عن صلاتهم ساهون» یعنی انّهم غافلون استهانوا باوقاتها»(1)

 هیچ عملی محبوب تر از نماز نزد خداوند نیست بنابراین امور دنیا شما را از نماز اول وقت باز ندارد و لذا خداوند گروهی را در قرآن کریم نکوهش کرد و فرمود: از نماز خود سهو دارند یعنی غفلت دارند و نسبت به اول وقت سهل انگاری می کنند.

اعضای خود را نیز از گناه و معصیت باز دارد.

 7. روزه محبوب پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «انا من الدنیا احبّ ثلاثة اشیاء الصّوم فی الصیف و الضرب بالسیف و اکرام الضیف»(1) پیامبر اکرم فرمود: من از دنیا به سه چیز علاقه دارم. روزه در تابستان، شمشیر زدن در راه خدا و گرامی داشتن مهمان.

 8 . استمداد از روزه در مشکلات: فی الحدیث فی قوله تعالی: «و استعینوا بالصبر و الصلوة» قال: الصبر الصوم اذا نزلت بالرجل الشدة او النازلة فلیصم(2) امام علیه السلام در ذیل آیه می فرماید: منظور از صبر، روزه است. هرگاه گرفتاری ای در زندگی برای شما پیش آمد پس روزه بگیرید و از آن کمک بجویید.

 9. برترین روزه: قال علی علیه السلام: «صوم القلب خیر من صیام اللسان و صوم اللسان خیر من صیام البطن»(3) روزه جان برتر از روزه زبان و روزه زبان بهتر از روزه شکم است.

 10. روزه حقیقی: قال علی علیه السلام: «الصیام اجتناب المحارم کما یمتنع الرجل من الطّعام و الشّراب»(4) روزه عبارت است از پرهیز از محرمات الهی چنان که انسان از طعام و شراب پرهیز می کند.

 11. روزه بی ارزش: قال الصادق علیه السلام: «لاصیام لمن عصی الامام و لاصیام لعبدابق حتی یرجع و لا صیام لامرأة ناشزه حتی تتوب و لا صیام لولد عاق حتی یبرّ»(5) روزه چند گروه صحیح نخواهد بود: کسی که امام معصوم علیه السلام را نافرمانی کند. بنده ای که از مولای خود بگریزد. زنی که در انجام وظیفه همسری کوتاهی کند و فرزندی که عاق والدین خود شود مگر آن که عبد، بر گردد و زن، توبه کند و

ص: 83

فرزند، نیکی

کند.

 12. روزه یک چهارم ایمان: مرحوم فیض کاشانی گوید: «فان الصوم ربع الایمان بمقتضی قوله علیه السلام: الصوم نصف الصبر و بمقتضی قوله: الصبر نصف الایمان»(1) در حدیث داریم: صبر نصف ایمان است. در حدیث دیگر آمده است: روزه نصف صبر است از این دو استفاده می شود که روزه یک چهارم ایمان است.

من لیله و عفّ بطنه و فرجه و کفّ لسانه خرج من ذنوبه کخروجه من الشهر فقال جابر یا رسول اللَّه ما احسن هذا الحدیث فقال رسول اللَّه یا جابرو ما اشدّ هذا الشروط».(1) ای جابر! این ماه مبارک رمضان است؛ هر کس روزه بگیرد و شب را به دعا بپردازد و عفت شکم و فرج داشته باشد و زبانش را نگه دارد، از گناهان

خود بیرون می رود، همان طوری که از ماه رمضان خارج می شود. جابر عرض کرد ای پیامبر خدا! این سخن چقدر نیکوست. پیامبر فرمود: چقدر رعایت شرایط روزه کامل، دشوار است.

 7. همدردی با مستمندان: قال الصادق علیه السلام: «انما فرض اللَّه عزوجل الصیام لیستوی الغنیّ و الفقیر... و ان یذیق الغنیّ مسّ الجوع و الالم لیرقّ علی الضعیف و یرحم الجائع»(2) خداوند روزه را بر مسلمانان واجب ساخت تا فقیر و غنی همسان گردند... و خداوند اراده کرد به اغنیا سختی گرسنگی و درد تشنگی را بچشاند تا آنان به ضعیفان و گرسنگان ترحّم کنند.

 8 . از بین رفتن شهوات نفسانی: قال الصادق علیه السلام قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: « فالصوم یمیت مراد النفس و شهوة الطبع فیه صفاء القلب و طهارة الجوارح و عمارة الظاهر و الباطن و الشکر علی النعم و الاحسان الی الفقراء و زیادة التضرع و الخشوع و البکاء و حبل الالتجاء الی اللَّه و سبب انکسار الشهوة و تخفیف الحساب و تضعیف الحسنات و فیه من الفوائد مالا یحصی»(3) روزه، خواست های

نفسانی و طبیعت شهوانی را تضعیف می کند و موجب صفای قلب و پاکی جوارح بدن می گردد و مایه آبادانی ظاهر و باطن انسان می شود و نیز باعث شکر نعمت و احسان به فقرا و عامل کثرت تضرع و خشوع و ناله به درگاه پروردگار است ،

ص: 85

همچنین سبب تمسک و روی آوردن به ریسمان محکم الهی و مایه شکسته شدن و تخفیف در حساب و مضاعف گشتن حسنات می شود.

 در این روایت چهارده فائده و اثر ارزشمند برای روزه بیان شده است که مجموعه ای از فضایل نفسانی است.

4. حسادت نورزد 5. غیبت نکند 6. با حق مخالفت نکند 7. خشمگین نشود 8. فحش ندهد 9. سرزنش نکند 10. طعنه نزند 11. مجادله ننماید 12. ستم ننماید 13. دیگران را به زحمت نیاندازد 14. از یاد خدا غافل نشود 15. توجه به نماز زیاد داشته باشد 16. زیاد سکوت کند 17. بردبار باشد 18. راستگو باشد 19. از افراد بد دوری جوید 20. از موسیقی اجتناب نماید 21. از دشمنی پرهیز کند 22. سخن چینی

نکند 23. آماده قیامت باشد 24. زاد و توشه دیدار خداوند را مهیا کند 25. در عبادات و رفتار روزانه، خضوع و خشوع را انتخاب کند 26. اسرار خود را حفظ کند 27. دل را پر از اطاعت خدا نماید 28. بدن خود را از حرام و نجس ها پاک کند 29. دلی ترسان و امیدوار به خدا داشته باشد(1).

مسلمانان که به خاطر استفاده از همکاری آن ها در جهاد از طریق کمک مالی تشویق می شوند.

 5. آزاد ساختن بردگان.

 6. پرداخت دین بدهکاران

 7. در راه خداوند: منظور از آن تمام راه هایی است که به گسترش و تقویت آیین الهی منتهی می شود اعم از مسأله جهاد و تبلیغ و مانند آن.

 8. واماندگان: یعنی مسافرانی که بر اثر علتی در راه مانده اند، زاد و توشه و مرکب کافی برای رسیدن به مقصد ندارند هر چند افراد بی بضاعتی نیستند ولی بر اثر دزدزدگی یا بیماری یا گم کردن اموال خود یا علل دیگر به چنین وضعی افتاده اند این چنین اشخاص را باید از طریق زکات به مقداری که برای رسیدن به مقصد لازم است بی نیاز ساخت.

 4. زندگی سعادتمند داشتن: قال الصادق علیه السلام: «ولو انّ الناس ادوّا حقوقهم لکانوا عایشین بخیر»(1) اگر مردم حقوق خود را بپردازند هر آینه در خیر و سعادت به سر خواهند برد.

 5. مایه قرب الهی 6. کفاره گناهان 7. مانع از آتش دوزخ: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «... ثمّ انّ الزّکوة جعلت مع الصّلوة قرباناً لأهل الاسلام فمن أعطاها طیّب النفس بها فانّها تجعل له کفّارة و من النار حجاباً و وقایة»(2)

 7. زکات سلامتی، تلاش در راه اطاعت خداوند است: «زکوة الصحة السّعی فی طاعة اللَّه»

 8. زکات شجاعت، جهاد در راه خداست: «زکوة الشجاعة الجهاد فی سبیل اللَّه»

 9. زکات نعمت ها، نیکی به کار بستن است: «زکوة النعم اصطناع المعروف»

 10. زکات چشم، نظر به عبرت نمودن و نگهداشتن چشم از شهوات است: «زکوة العین النظر بالعبرة و الغضّ عن الشهوات»

 11. زکات گوش، شنیدن مسایل علمی و حکمت آمیز است: «زکات الاذن استماع العلم و الحکمة...»

 12. زکات زبان، نصحیت کردن مسلمانان است: «زکوة اللسان النّصح للمسلمین و التیقّظ للغافلین»(290)

 8. بهره برداری از توشه معنوی در حج: «الحج اشهر معلومات... تزوّدوا فانّ خیر الزّاد التقوی»(1) زاد و توشه تهیه کنید که بهترین زاد و توشه پرهیزکاری است.

 9. طهارت ظاهری و باطنی در حج: «ثم لیقضوا تفثهم»(2) قرآن کریم در آیه فوق به یکی از مناسک حج که تحصیل طهارت از آلودگیهاست اشاره می کند.

 در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که آن حضرت جمله فوق را به ملاقات امام علیه السلام تفسیر کرد و هنگامی که راوی درباره این مسأله توضیح خواست و به تفسیر این آیه در مورد گرفتن ناخن و مانند اشاره آن کرد. امام علیه السلام فرمود: قرآن ظاهر و باطنی دارد یعنی مسأله ملاقات امام در اینجا به باطن آیه مربوط است.

 این حدیث ممکن است اشاره به یک نکته لطیف باشد که زائران خانه خدا بعد از انجام مناسک حج همان گونه که آلودگی های بدن را برطرف می سازند باید آلودگی های روح و جان خود را با ملاقات امام علیه السلام و پیشوای خود برطرف سازند و لذا در حدیث دیگری از امام باقرعلیه السلام می خوانیم: «تمام الحج لقاء الامام» تکمیل حج به آن است که انسان امام را ملاقات کند. در واقع هر دو تطهیر است یکی تطهیر ظاهر از

چرک ها و آلودگی ها و دیگری تطهیر باطن از ناآگاهی و مفاسد اخلاقی(300)

300) نمونه، ج 14، ص 86؛ نورالثقلین، ج 3، ص 492.

ص: 94

هرگاه اراده کنی که به حج روی پیش از آن که از خانه بیرون شوی خود را از هرگونه توجّه و تعلّق به غیر

خدا دور کن و در جمیع حرکات و سکنات توکّل به خداوند داشته باش و تسلیم قضا و قدر الهی باش و دست از دنیا و آسایش بردار و حقوق مردم را که از تو طلبکار هستند ادا کن.

 7. آرامش جان: قال الباقرعلیه السلام: «الحج تسکین القلوب»(1) حج مایه آرامش قلب ها است.

از ثواب اعمالتان را هرگز کم نمی کند.

 4. محبوبیت اهل جهاد نزد خداوند: «ان اللَّه یحبّ الذین یقاتلون فی سبیله صفّاً کانّهم بنیان مرصوص»(1) خداوند کسانی را که در راه او پیکار می کنند و همچون بنایی آهنین هستند دوست می دارد.

 5. خیر بودن جهاد برای مسلمانان: «کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی ان تکرهوا شیئاً و هو خیر لکم»(2) جنگ با دشمنان اسلام بر شما واجب شده و حال آن که مورد کراهت شماست چه بسا چیزی را کراهت داشته باشید لکن برای شما خیر باشد.

 6. نهی از تجاوز به دشمنان: «و قاتلوا فی سبیل اللَّه الذین یقاتلونکم و لا تعتدوا ان اللَّه یحبّ المعتدین»(3) با کسانی که با شما جنگ می کنند، در راه خدا بجنگید و تجاوز نکنید زیرا خداوند تجاوز کاران را دوست ندارد.

دفع شرّ بعضی از مردم را به بعض دیگر نکند همانا صومعه ها و دیرها و مساجدی که در آن نام خدا و نماز بسیار می شود هر آیینه خراب می شود.

 3. خواری و رسوایی دشمنان: «قاتلوهم یعذبهم اللَّه بایدیکم ویخزهم وینصرکم علیهم و یشف صدور قوم مؤمنین»(1) شما (ای مؤمنان) با آن کافران به قتال و کار زار برخیزید تا خدا آنان را به دست شما عذاب کند و خوار گرداند و شما را بر آن ها غالب گرداند و دل های اهل ایمان را به خاطر غلبه بر کفار شفا بخشد.

 4. از بین بردن شرک و حاکمیت بخشیدن به دین الهی: «و قاتلوهم حتی لا تکون فتنه و یکون الدین کلّه للَّه»(2) ای مؤمنان! با کافران بجنگید که در زمین فتنه و فسادی دیگر نماند و تمام دین برای خدا باشد.

 مجموع این امور شش گانه دستور جنگیِ جامعی است که هیچ دستور مهم جنگی از آن بیرون نیست و اگر انسان در جزئیات وقایع تاریخی جنگ های اسلامی که در زمان رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم اتفاق افتاد از قبیل جنگ بدر و احد و خندق و حنین و غیر آن دقّت کامل به عمل آورد این معنای برایش روشن می گردد که سرّ غلبه و پیروزی مسلمین در آن جا که غالب شدند رعایت موادّ این دستورات بوده و رمز شکست آنان هر کجا که

شکست خوردند رعایت نکردن و سهل انگاری در عمل به آن ها بوده است.(1)

و الجهاد فی سبیل اللَّه»(1) برترین اعمال سه چیز است: نماز را در وقت آن خواندن و نیکی به پدر و مادر روا داشتن و جهاد در راه خدا.

 5. مقاومت در جهاد: قال علی علیه السلام: «تزول الجبال و لا تزل عضّ علی ناجذک اعر اللَّه جمجمتک تد فی الارض قدمک ارم ببصرک اقصی القوم و اعلم انّ النصر من عند اللَّه سبحانه»(2) حضرت علی علیه السلام در جنگ جمل، به فرزندش محمد حنیفه فرمود: اگر کوه ها از جا کنده شوند، تو از پایداری دست بر ندار (عقب نشینی نکن) دندان روی دندان بگذار (سختی ها را تحمل کن) و جمجمه را به خدا عاریت ده و پای خود را چون

میخ بر زمین بکوب (در میدان جنگ ثابت قدم باش) تا انتهای خط دشمن را چشم بیانداز و بدان که فتح و پیروزی از ناحیه خداوند است.

 دعای سه دسته مستجاب است:

 الف: زوّارخانه خدا، پس بنگرید چگونه با خانواده آنان رفتار می کنید.

 ب: رزمنده در راه خدا، پس بنگرید چگونه جانشین او خواهید بود در صورتی که او در جبهه است.

 ج: مریض، سعی کنید او را ناراحت نسازیدو متعرّض او نشوید.

 3. شفاعت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: ثلاث یشفعون الی اللَّه عزوجل فیشّفعون الانبیاء ثم العلماء ثم الشهداء»(1) سه دسته از شفاعت کنندگان هستند که شفاعت آن ها نزد خداوند پذیرفته می شود: انبیا، علما، شهدا.

 4. رفتن به بهشت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «الا انّ اللَّه عزوجل لیدخل با لسّهم الواحد ثلاثة الجنة عامل الخشبة و القویّ به فی سبیل اللَّه والرامی فی سبیل اللَّه»(2) خداوند متعال به خاطر یک تیر (و گلوله) سه نفر را داخل بهشت می کند: سازنده، مهیا کننده، و تیرانداز. قال علی علیه السلام: «ان الجهاد باب من ابواب الجنة فتحه اللَّه لخاصة اولیائه»(3) جهاد دری از درهای بهشت است

که خداوند برای اولیای مخصوص خود گشوده است.

کارهای زشت و اعمال ناروا که از فرایض و واجبات اسلام شمرده شده است.

و امر بالمعروف و انه عن المنکر »(1)حضرت لقمان به فرزندش می گوید: نماز را به پا دار و امر به معروف و نهی از منکر کن.

 3. ترک نهی از منکر و ضعف ایمان: قال النبی صلی الله علیه وآله وسلم: «ان اللَّه لیبغض المؤمن الضعیف الذی لادین له فقیل له و ما المؤمن الضعیف الذی لادین له؟ قال الذین لا ینهی عن المنکر»(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: خداوند، مؤمن ضعیفی را که دین ندارد دشمن دارد. عرض کردند: مؤمن ضعیف کیست؟ حضرت فرمود: کسی که نهی از منکر نمی کند.

 4. منزلت جهاد در برابر امر به معروف: قال علی علیه السلام: «و ما اعمال البرّ کلّها و الجهاد فی سبیل اللَّه عند الامر بالمعروف و النهی عن المنکر الاّ کنفثة فی بحر لجّی»(2) تمام کارهای نیک ، حتّی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چون آب دهان است در برابر دریایی پهناور.

 5. امر به معروف وخلافت الهی: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «من امر بالمعروف و نهی عن المنکر فهو خلیفة اللَّه فی ارضه و خلیفة رسوله و خلیفة کتابه»(3) کسی که امر به معروف ونهی از منکر کند، جانشین خدا در زمین وجانشین پیامبر و کتاب اوست.

 6. نهی از منکر و به خاک مالیدن بینی فاسقان: قال علی علیه السلام: «من نهی عن المنکر ارغم انوف الفاسقین»(4) نهی از منکر به خاک مالیدن بینی فاسقان است.

می کند که دارای سه خصلت باشد: به آنچه امر می کند دانا باشد. از آنچه نهی می کند خود تارک باشد. در آنچه امر و نهی می کند عدالت را رعایت کند. در امر و نهی رفق و

مدارا نماید.

خلقت او به خودش آفرین گفته است و همه نظام هستی را برای بهره برداری انسان آفریده است و او را موجود فناناپذیر قرار داده است و انواع فضایل و کمالات را برای انسان منظور داشته هرگز دست به گناه نمی زند و از کارهای ناشایست دوری می کند.

 2. مخفیانه انتقاد نمودن: روشن است که اگر کسی مرتکب گناهی شده است و خود را هنوز عزیز و محترم بداند پند و اندرز ما را زودتر قبول می کند.

 قال الجوادعلیه السلام: «من وعظ اخاه سرّاً فقد زانه و من وعظه علانیة فقد شانه»(1) هر کس برادر دینی خود را مخفیانه موعظه کند، او را زینت داده است ولی هر کس او را آشکارا نصیحت کند شرمنده اش کرده است.

 3. تکریم نمودن: قال علی علیه السلام: « استصلاح الاخیار باکرامهم و الاشرار بتأدیبهم»(2) اصلاح خوبان جامعه باید از طریق احترام و تکریم به آنان باشد همان گونه که اصلاح بدان جامعه باید از طریق تأدیب صورت پذیرد.

 4. بیان ثواب و عقاب: یکی از راه هایی که می توان به وسیله آن انجام معروف ها را در جامعه زیاد کرد و مردم را از منکرات باز داشت بیان پاداش های کارهای معروف و کیفرهای منکر است در قرآن کریم و روایات عقاب و ثواب اعمال برای این منظور بیان شده است.

 حضرت یوسف علیه السلام رمز عزّت خودش را برای برادران در یک جمله بیان می کند: «انّه من یتّق و یصبر فانّ اللّه لا یضیع اجر المحسنین»(3) هر کس تقوا پیشه کند خداوند پاداش نیکو کاران را ضایع نمی کند.

 5. همچون آئینه: حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده است که فرمود: «المؤمن

ص: 108

مراة المؤمن»(1) یعنی مؤمن آیینه مؤمن است. اگر در این حدیث جالب و کوتاه دقت کنیم نکاتی را در باره شیوه امر به معروف استفاده می کنیم. از جمله:

 1. آیینه از روی صفا عیب را می گوید، نه از روی انتقام و غرض.

 2. آیینه زمانی عیب را نشان می دهد که خودش گردوغبار نداشته باشد.

 3. مراعات مقام و منصب را نمی کند.

 4. عیب رااز آنچه هست بزرگ ترنشان نمی دهد.

 5. آیینه همراه با نشان دادن عیب، نقاط قوت را نیز نشان می دهد.

 6. عیب را روبه رو می گوید نه پشت سر.

 7. عیب را بی سر و صدا می گوید.

 8. آیینه را اگر شکستیم باز عیب ما را بیان می کند. مؤمن را اگر تحقیر کردی باز دست از سخن خود بر نمی دارد.

 9. آیینه عیب را در دل خود نگه نمی دارد و همین که از کنارش رد شدی عیب از صفحه او پاک می شود.

 10-اگر آیینه عیب مرا گفت باید خود را اصلاح کنم، نه آن که آیینه را بشکنم آری اگر مسلمانی نهی از منکر کرد شما گناه را از خود دور کن و به انتقاد کننده اعتراض نکن(2).

 ای غزالی گریزم از یاری

که اگر بد کنم نکو گوید

 مخلص آن شوم که عیبم را

همچو آیینه روبه رو گوید

 نه که چون شانه با هزار زبان

پشت سر رفته مو به مو گوید

ص: 109

 امر به معروف و نهی از منکر وظیفه خصوصی است یا عمومی؟

 قرآن کریم می فرماید: «و لتکن منکم امّة یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون»(359) یعنی باید از بین شما دسته ای به نظارت حسن جریان امور بپردازند و دعوت به خوبی نمایند و مردم را از کار زشت باز دارند چنین مردمی رستگارند.

 از ظاهر «منکم امة» استفاده می شود که این امت بعضی از جمعیت مسلمان ها را تشکیل می دهد نه همه آن هارا بنابراین، وظیفه عمومی نیست وظیفه گروه خاصی است و به عبارت دیگر واجب کفایی است نه عینی امّا از بعضی آیات استفاده می شود این دو روش تربیتی جنبه عمومی دارد و واجب عینی است مانند: «کنتم خیر امة اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون باللَّه»(1)

 امر به معروف و نهی از منکر دو مرحله دارد یک مرحله فردی است که هر کس موظف است به تنهایی ناظر اعمال دیگران باشد که جنبه عمومی داردو وظیفه هر فرد مسلمان است و طبعاً شعاع آن محدود به توانایی اوست و این مرحله از تذکر و پند دادن و اعتراض و انتقاد تجاوز نمی کند مرحله دوم واجب کفایی است که گروه خاصی باید عهده دار این امر باشند و از شئون حکومت اسلامی محسوب می شود به این معنا که اگر به شدت عمل و

حتی قصاص و اجرای حدودنیازباشد، این جمعیت اختیار دارند که زیر نظر حاکم شرع و متصدیان حکومت اسلامی انجام وظیفه کنند.(361)

361) نمونه، ج 3ص 35.

ص: 110

 در این آیه شریفه خداوند متعال به جای این که برّ (بکسر) را تعریف کند برّ (به فتح) را بیان کرده برای این که توصیف و تعریف کسانی که دارای این صفت شده باشند و ضمناً اشاره به این است که مفاهیم خالی از مصداق هیچ گونه ارزشی ندارد و اساساًروش قرآن این است که در هر مورد متوجه توصیف افرادی که واجد صفاتند می شود و به شرح مفهوم صفات قطع نظر از دارندگان آن قناعت نمی کند.(1)

 قرآن کریم حضرت محمدصلی الله علیه وآله وسلم و حضرت ابراهیم علیه السلام را به عنوان اسوه و مقتدای مردم معرفی نموده است: «لقد کان لکم فی رسواللَّه اسوة حسنه»(2) برای شما در زندگی رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم سرمشق نیکویی بوده است. «قد کانت لکم اسوة حسنة فی ابراهیم و الذین معه»(3). برای شما تأسی نیکی در زندگی ابراهیم علیه السلام و کسانی که با او بودند وجود داشت.

 قرآن کریم در بعضی آیات به پیامبر می فرماید: به یاد انبیای گذشته باش که دارای صفات نیکو از قبیل اخلاص و صبر و مقاومت و شایستگی در عمل بودند یا این که می فرماید: همه انبیای از هدایت ما برخوردار بودند و از صالحان و شایستگان بودند آنگاه بعداز ذکر آن ها و صفاتشان می فرماید: بنابر این به هدایت آنها اقتدا کن. «و اذکر عبادنا ابراهیم و اسحق و یعقوب اولی الایدی و الابصار انا اخلصناهم بخالصة

ذکری الدار انهم عندنا لمن المصطفین الاخیار و اذکر اسماعیل و الیسع و ذاالکفل و کلّ من الاخیار»(4) به خاطر بیاور بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را صاحبان دست های (نیرومند) و چشمهای (بینا) ما آن ها را با خلوص ویژه ای خالص کردیم و آن یادآوری

ص: 112

سرای آخرت بود و آن ها نزد ما از برگزیدگان و نیکانند و به خاطر بیاور اسماعیل و الیسع و ذوالکفل را که همه از نیکان بودند.

 «و اذکر فی الکتاب موسی انه کان مخلصاً و کان رسولاً نبیاً»(1) در این کتاب آسمانی از موسی یاد کن که او مخلص بود و رسول و پیامبر والا مقامی بود.

 «واذکر فی الکتاب ادریس انه کان صدیقاً نبیاً»(2) در کتاب آسمانی خود از ادریس یاد کن که او بسیار راستگو و پیامبر بزرگی بود.

 «واذکر فی الکتاب اسماعیل انه کان صادق الوعد»(3) در کتاب آسمانی خود از اسماعیل یاد کن که در وعده هایش صادق و رسول و پیامبر بزرگی بود.

 «و وهبنا له اسحق و یعقوب کلاً هدینا و نوحاً هدینا من قبل و من ذریّته داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هرون و کذلک نجزی المحسنین و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس کل من الصالحین و اسماعیل و الیسع و یونس و لوطاً و کلاً فضلنا علی العالمین و من آبائهم و ذریتهم و اخوانهم و اجتبیناهم و هدیناهم الی صراط مستقیم اولئک الذین هدایهم اللَّه فبهدیهم اقتده»(4) و اسحاق و یعقوب را به او «ابراهیم»

بخشیدیم، و هر کدام را هدایت کردیم و نوح را (نیز) قبلاً هدایت نمودیم، و از فرزندان او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را هدایت کردیم، و این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم، و (همچنین) زکریا و یحیی و عیسی و الیاس هر کدام از صالحان بودند و اسماعیل و الیسع و یونس و لوط و هر یک را به جهانیان برتری دادیم، و از پدران آن ها و فرزندان آن ها و برادران آنها افرادی را برگزیدیم. و به راه

راست هدایت نمودیم. آن ها کسانی هستند که خداوند هدایتشان کرده پس به هدایت آنها اقتدا کن «فبهدیهم اقتده»

ص: 113

 آری، برای تربیت معنوی و تزکیه روحی مردم ذکر نمونه و اسوه امری ضروری است که قرآن کریم به این موضوع اهمیت فوق العاده قایل شده است و کراراً به پیامبر اکرم می فرماید: به یاد پیامبران بزرگ باش که برخوردار از این صفات برجسته انسانی و واجد فضایل و مکارم روحی بودند.

 البته روشن است که مقصود اصلی خطاب به مؤمنان و گروندگان به اسلام است که درس مقاومت و پایداری و اخلاص و اعتقاد و عمل را از انبیا بیاموزند و الاّ پیامبر اکرم مقتدای تمام پیامبران و اولیاو معصومان علیهم السلام است.

 دراین جا نمونه ای از تربیت معنوی بعضی از انبیا الهی را ذکر می کنیم که چگونه با خداوند و با مردم سخن گفتند و نحوه سلوک و رفتار آن ها در جامعه اسلامی چگونه بوده است و تا چه حد و میزان در برابر خداوند رعایت ادب اسلامی را می نمودند یا در برابر اهانت های مردم جاهل چگونه عکس العمل نشان می دادند.

ص: 114

را که وعده می دهی بیاور.

 «و یصنع الفلک و کلما مر علیه ملأ من قومه سخروا منه»(1) او مشغول ساختن کشتی بود هرگاه گروهی از قومش از کنارش عبور می کردند او را مسخره می کردند.

 آن قدر این پیامبر بزرگ الهی را ناراحت نمودند که در برابر این همه اهانت عرض کرد:«رب انصرنی بما کذّبون»(2) پروردگارا! در مقابل تکذیب آن ها مرا یاری کن. به خاطر این همه صبر و استقامت و شکیبایی خداوند امتیازی و افتخاری در قرآن به او داده که برای هیچ کدام از انبیا آن امتیازوافتخار را اعطا نکرده و آن این که می فرماید سلام و درود بر نوح باد در میان جهانیان «سلام علی نوح فی العالمین»(3) چه

افتخاری از این برتر و بالاتر که خداوند متعال بر او سلام می فرستد: جالب این که (العالمین) (به مقتضای این که جمع است و توأم با الف و لام) آن چنان معنای وسیعی دارد که نه تنها همه انسان ها بلکه عوالم فرشتگان و ملکوتیان را نیز ممکن است در بر گیرد.

 2. ادب حضرت ابراهیم علیه السلام

 قرآن کریم رفتار و کردار و گفتار و سیره پسندیده حضرت ابراهیم علیه السلام را به عنوان اسوه ذکر فرموده و آن قدری که از این پیامبر بزرگوار بعد از حضرت محمدصلی الله علیه وآله وسلم ستایش و تمجید شده از دیگر انبیا به این عظمت یاد نشده است.

 این پیامبر در مقام معرفی پروردگار در مقابل مردم بت پرست گوید: خداوند من کسی است که مرا خلق کرد وهدایت نمود و خداوند من کسی

ص: 116

است که مرا غذا می دهد وسیراب می کند «الذی خلقنی فهو یهدین و الذی یطعمنی و یسقین» خیرات وبرکات را از خداوند می داند آن گاه وقتی به مسأله مرض می رسد به خودش نسبت می دهد نه به خداوند:«فاذا مرضت فهو یشفین» چون در مقام ثناء و ستایش است مناسب نبود مرض و بیماری را به

خداوند نسبت دهد گر چه مرض بی ارتباط با او نیست بلکه سیاق کلام برای بیان این معنی است که شفای از مرض، رحمت و عنایت اوست.(1)

 این پیامبر واجد بسیاری از صفات برجسته انسانی بود که قرآن بدان اشاره می کند بلکه تمام صفات یک انسان کامل در او جمع بود که قرآن از او به عنوان یک امت یاد نموده «انّ ابراهیم کان امّة قانتاً للَّه»(2) ابراهیم به تنهایی یک امت و مطیع خداوند بود یا این که می فرماید: «ان ابراهیم لحلیم اوّاه منیب»(3) همانا حضرت ابراهیم بردبار، دلسوز و بازگشت کننده به سوی خدا بود و خلاصه پیامبری بود ممتاز در

همه اوصاف و خصال پسندیده و قهرمانی خستگی ناپذیر که قرآن کریم می فرماید: «و ابراهیم الذی وفّی»(4) ابراهیم کسی است که وظیفه خود را ادا کرد، لذا قرآن کریم او را به عنوان الگو و سرمشق برای مردم ذکر نموده است «و لقد کانت لکم اسوة حسنة فی ابراهیم والذین معه»(5)

 3. تسلیم و صبر حضرت اسماعیل علیه السلام

 وقتی حضرت ابراهیم علیه السلام جریان خواب خود را برای فرزندش بیان کرد که من در خواب دیده ام تو را ذبح و قربانی می کنم «فانظر ما ذا تری» فکر کن و

ص: 117

نظریه خود را بیان کن که در این کار چه می بینی ؟ حضرت اسماعیل چون تسلیم پروردگار است، عرضه داشت:مأموریت خویش را انجام بده «یا ابت افعل ما تؤمر» بعد از آن مراتب ادب خویش را در برابر پروردگار به عالی ترین وجه بیان می کند و هرگز به نیروی ایمان و

تصمیم خود تکیه نمی کند، بلکه به مشیت و اراده خداوند اعتماد و تکیه می کند که گوید «ستجدنی ان شاءاللّه من الصابرین»(1) به خواست خداوند مرا از صابران خواهی یافت.

 4. صبر و مقاومت حضرت هودعلیه السلام

 حضرت هودعلیه السلام مبعوث به قوم عاد بود «والی عاد اخاهم هوداً» قوم عاد در سرزمین یمن زندگی می کردند حضرت آنان را به توحید ومبارزه با شرک و بت پرستی دعوت می کرد «یا قوم اعبدوا اللّه ما لکم من اله غیره افلا تتّقون»(2)

 ولی این قوم لجوج و مستکبر، مخصوصاً ثروتمندان از خود راضی که قرآن از آن ها به (ملأ) تعبیر نموده یعنی ظاهر آن ها چشم پر کن بود به حضرت هود نسبت سفاهت و بی مغزی دادند و گفتند: ما تو را در سفاهت و سبک مغزی می بینیم و گمان می کنیم تو از دروغگویان باشی «قال الملأ الذین کفروا من قومه انا لنریک فی سفاهة و انا لنظنک من الکاذبین»(3)

 حضرت هودعلیه السلام با آرامش روحی و ادبی که ویژه پیامبران است بدون اینکه عصبانی گردد فرمود: ای جمعیت من هیچ گونه سفاهتی در من نیست و وضع رفتار و گفتار من بهترین دلیل بر عقل من است من فرستاده پروردگار جهانیان هستم. «قال یا قوم لیس بی سفاهة و لکنّی رسول من ربّ العالمین»(4)

ص: 118

 5. عفو و بخشش حضرت یوسف علیه السلام

 وقتی برادران حضرت یوسف او را شناختند، شرمندگی و خجالت زاید برای آن ها به وجود آمد امّا در انتظار این بودند که ببینند آیا گناه بزرگشان قابل عفو و بخشش است یا نه لذا رو به سوی یوسف کردند و گفتند: به خدا سوگند که پروردگار،تو را بر ما مقدم داشته و از نظر علم و عمل فضیلت بخشیده «قالوا تاللَّه لقد آثرک اللَّه علینا» هر چند ما خطا کار بودیم «و ان کنّا لخاطئین».

 اما حضرت یوسف علیه السلام حاضر نبود این حال شرمندگی برادران مخصوصاً، هنگام پیروزیش ادامه یابدبلافاصله با این جمله به آن ها امنیت و آرامش خاطر داد و گفت امروز هیچگونه سرزنش و توبیخی بر شما نخواهد بود.

 «قال لا تثریب علیکم الیوم» و آنها را مورد عفو و بخشش و مرحمت خویش قرار داد و گفت: خداوند شما را می بخشد چرا که او ارحم الراحمین است «یغفر اللَّه لکم و هو ارحم الراحمین»(1)

 6. شکر حضرت موسی علیه السلام

 حضرت موسی علیه السلام چون مشاهده کرد خداوند او را از دست دشمنان نجات داد و به خاطرتمام نعمتهایی که از اول عمر تا به حال خداوند به او مرحمت نموده عرضه می دارد: خداوندا! به شکرانه نعمتی که به من دادی من هرگز یاور و پشتیبان مجرمان نخواهم بود. «ربّ بما انعمت علیّ فلن اکون ظهیراًللمجرمین»(2)

 یکی از زشت ترین گناهان اعانت بر اثم کمک کردن به ستمگران است که

ص: 119

سبب می شود انسان در سرنوشت شوم آن ها شریک باشد. در قرآن کریم روی این اصل اسلامی و انسانی کراراً تکیه شده است که معاونت بر اثم و حمایت از مجرمین و معصیت کاران نکنید «تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان»(1) بر نیکی وتقوا تعاون کنید وبه گناه وستم هرگز کمک نکنید.

 7. تواضع حضرت داوود و سلیمان علیهما السلام

 این دو پیامبر بزرگ فضیلت علم و دانش را از خداوند می دانند و به خود نسبت نمی دهند. قرآن می فرماید: ما به داوود و سلیمان علم قابل ملاحظه ای بخشیدیم و آن ها گفتند: همه از آن خداوند است که ما را بر بسیاری از بندگانش برتری بخشید «و لقد آتینا داود و سلیمان علماً و قالا الحمدللَّه الذی فضّلنا علی کثیر من عباده المؤمنین»(2) در این جا حضرت داوود و سلیمان اولا موهبت علم را به خداوند نسبت

می دهند نه به خودشان. ثانیاً در برابر این نعمت، شکر و حمد الهی را به جا می آورند تا روشن بشود هر نعمتی را شکری لازم است. چون این دو پیامبر از تزکیه و تربیت روحی برخوردار هستند تواضع نموده در برابر خداوند علم را به او نسبت می دهند افراد خود بین و متکبر اگر نعمتی را در زندگی خویش ببینند محصول زحمت های خود و نتیجه فکر و اندیشه خود می پندارند که قرآن از قول قارون چنین نقل می کند «انما

اوتیته علی علم عندی»(3) قارون گفت: این ثروتی که من دارم به وسیله دانشی است که تحصیل کرده ام.

ص: 120

 8. حضرت لقمان و دستورات ده گانه تربیتی

 قرآن کریم یکی از افرادی که برای مردم الگو و نمونه تربیت روحی است حضرت لقمان علیه السلام را معرفی می کند و دستورات تربیتی و اخلاقی او را نسبت به فرزندش بیان می کند، در عظمت و بزرگی این شخص همین بس که او حکیم الهی بود و از نعمت حکمت برخوردار بود، خداوند می فرماید: ما به او حکمت عطا کردیم به این که شاکر و سپاس گذار خداوند باشد که به سود و منفعت خویش قدم برداشته «و لقد آتینا لقمان الحکمة

ان اشکر للَّه و من یشکر فانما یشکر لنفسه» حضرت لقمان ده دستور مهم و سازنده اعتقادی و اخلاقی نسبت به فرزندش بیان می فرماید که قرآن آنها رادر شش آیه توضیح می دهدوتمام آن ها در تربیت روحی و تزکیه جان انسان تأثیر فراوان دارد.

 1. شرک نیاوردن به خداوند

 حکمت لقمان ایجاب می کند که قبل از هر چیز به سراغ اساسی ترین مسأله عقیدتی برود و آن مسأله توحید است «و اذ قال لقمان لابنه و هو یعظه یا بنی لا تشرک باللَّه ان الشرک لظلم عظیم» به خاطر بیاور هنگامی را که لقمان به فرزندش گفت: در حالی که او را موعظه می کرد پسرم! چیزی را شریک خداوند قرار مده که شرک ظلم بزرگی است.

 2. توجّه دادن به معاد

 «یا بنی انها ان تک مثقال حبّة من خردل فتکن فی صخرة او فی السموات او فی الارض یات بها اللَّه ان اللَّه لطیف خبیر» پسرم! اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (عمل نیک یا بد) باشد ودر دل سنگی یا گوشه ای از آسمان ها وزمین قرار گیرد خداوند آن را (در قیامت برای حساب) می آورد؛ خداوند دقیق وآگاه است.

 در این دو آیه خداوند دو اندرز لقمان پیرامون مسأله توحید و معاد را ذکر

ص: 121

می کند که اساس سعادت و کمال بشر در توجه به مبدأ و معاد می باشد بعد از آن به مهم ترین عامل تربیت که نماز است اشاره می کند.

 3. امر به اقامه نماز

 پسرم! نماز را برپا دار «یا بنی اقم الصلوة» چراکه نماز مهم ترین پیوند تو با خالق است نماز قلب تو را بیدار و روح تورا مصفّا و زندگی تو را روشن می سازد و آثار گناه را از جانت می شوید و تو را از فحشا و منکر باز می دارد.

 4- 5. امر به معروف و نهی از منکر

 بعد از برنامه نماز، به مهم ترین دستور اجتماعی یعنی امر به معروف و نهی از منکر پرداخته،می گوید:مردم را به نیکی ها و معروف دعوت کن و از منکرات باز دار «و امر بالمعروف و انه عن المنکر»

 6. امر به صبر و استقامت

 بعد از این سه دستور عملی به مسأله صبر و استقامت که در برابر ایمان همچون سر نسبت به بدن است پرداخته، می گوید: در برابر مصایب و مشکلاتی که بر تو وارد می شود شکیبا باش،که این از وظایف حتمی و کارهای اساسی هر انسانی است «واصبر علی ما اصابک انّ ذلک من عزم الامور».

 7- 8. امر به خوشرویی و تواضع

 سپس لقمان به مسایل اخلاقی در ارتباط با مردم و خویشتن پرداخت. نخست تواضع و فروتنی و خوشرویی را توصیه نمود، می گوید: با بی اعتنایی از مردم روی مگردان «و لا تصّعر خدّک للناس» و مغرورانه بر روی زمین راه مرو «و لا تمش فی الارض مرحاً». چرا که خداوند هیچ متکبر و مغروری را دوست ندارد «ان اللَّه لا یحّب کلّ مختال فخور»

ص: 122

 9. امر به اعتدال در راه رفتن و سخن گفتن

 در آیه بعد دو برنامه دیگر اخلاقی را که جنبه اثباتی دارد در برابر دو برنامه گذشته که جنبه نفی داشت بیان کرده و می گوید پسرم! در راه رفتنت اعتدال را رعایت کن «و اقصد فی مشیک» و در سخن گفتن نیز رعایت اعتدال را بنما و از صدای خود بکاه و فریاد مزن «و اغضض من صوتک» چرا که زشت ترین صداها صدای خران است «ان انکر الاصوات لصوت الحمیر»(1) در واقع این دو آیه از دو صفت خود برتر بینی و خود پسندی نهی

نموده و به دو صفت اعتدال در راه رفتن و سخن گفتن امر نموده است(2).

  10. حضرت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و خلق عظیم

 قرآن کریم پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم را به عنوان اسوه و الگوی تربیت مردم معرفی می کند واز او به عنوان صاحب خلق عظیم یاد نموده «وانّک لعلی خلق عظیم»(3) و تو اخلاق عظیم و برجسته ای داری. در این که مقصود از خلق عظیم پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم چیست؟ اقوالی گفته شده است از جمله:

 الف: تو بر دین بزرگی هستی که دین اسلام است.

 ب: تو متخلّق به اخلاق اسلام و بر طبع بزرگی هستی و حقیقت اخلاق آن است که انسان نفس خود را به آن بیاراید.

 ج : خلق عظیم صبر بر حق وبخشش وسیع وتدبیر به اقتضای عقل می باشد.

 د: عایشه گوید: اخلاق پیامبر متضّمن بود آنچه که در ده آیه اول سوره مؤمنون آمده است و کسی راکه خداوند ستایش کند بر این که اخلاق بزرگی

ص: 123

دارد دیگر بعد از آن ستایش، ستایشی نیست.

 ه: خداوند خلق او را عظیم فرموده برای این که با اخلاقش با مردم معاشرت داشت و با قلبش جدا بود پس ظاهرش با مردم باطنش با خدا بود

 و: برای این که حضرت امتثال نمود ادبی که خدای سبحان او را فرموده «خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلین»(1)

 ز: خلق او را عظیم نموده برای اجتماع مکارم اخلاق در آن حضرت وتأیید می کند این معنا را آنچه حضرت فرموده: «انما بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق»

 ح: از عایشه پرسیدند: اخلاق پیامبر چگونه بود؟ گفت:«کان خُلقه القرآن»

 ط : بعضی گفته اند: سرّ این که خداوند پیامبر را بر عظمت در اخلاق ستایش کرد آن است که به او دستور داد تا به هدایت انبیا اقتدا کند «اولئک الذین هداهم اللَّه فبهدیهم اقتده» که منظور آن است که به تمام فضایل اخلاقی که در انبیا متفرق است اقتدا کند و چون این درجه عالیه برای هیچ یک از انبیاء پیشین میسّر نشد خداوند او را به اخلاق عظیم یاد کرد.(2)

مؤمنان رؤف و مهربان است، به اندازه ای پیامبر اکرم برای هدایت و راهنمایی و رسیدن به سعادت مردم سعی و تلاش می کرد و

غصه می خورد که خداوند در قرآن در چند مورد به او تسلیت می گوید و می فرماید: ناراحت و غمناک مباش از جمله: «فلا تذهب نفسک علیهم حسرات ان اللَّه علیم بما یصنعون»(1) جان خودت را به خاطر شدت تأسف بر آن ها از دست نده که خداوند به آنچه انجام می دهند عالم است. «فلعلک باخع نفسک علی آثارهم ان لم یؤمنوا بهذا الحدیث اسفا»(2) گویی می خواهی خود را از غم و غصه به خاطر اعمال آنها هلاک کنی،اگر آن ها به

این گفتار ایمان نیاورند. «لعلک باخع نفسک الا یکونو مؤمنین »(3) گویی می خواهی خود را هلاک کنی که چرا این ها ایمان نمی آورند،این اوصاف برجسته که حرص بر هدایت مردم و مهربانی نسبت به مؤمنین و غصه خوردن از عدم ایمان کفار و منافقین است فقط در قرآن برای پیامبر اکرم ذکر شده است.

 قرآن کریم دستورات مختلفی به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می دهدکه مقصود اصلی از آن دستورات تربیت و تزکیه مردم است که مردم با عمل کردن به این دستورات و فرامین قرآن بتوانند به فضایل و مکارم اخلاق دست یابند از جمله به پیامبر می فرماید: «خذالعفو وأمر بالعرف و اعرض عن الجاهلین»(401) با آن ها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکیهادعوت کن و از جاهلان روی بگردان و با آن ها ستیزه مکن.

401) اعراف 199.

ص: 125

البقل تری من شفیف صفاق بطنه لهزاله و تشذب لحمه»

 و در درجه سوّم اگر می خواهی از حضرت داوودعلیه السلام که دارای مزامیر بود وقاری اهل بهشت است آن حضرت به دست خویش از لیف خرما زنبیل ها بافته به رفقا و به همراهان خودمی دادومی فرمود: کدام یک از شما در فروش این، مرا یاری می کند؟ (پس دوستانش آن ها را برایش فروخته و از بهایش نان جوین بود خریداری می کردند) و خوراک آن حضرت یک دانه از همان قرص های جوین بودکه از بهای آن زنبیل ها تهیه

شده بود.

 «وان شئت ثلّثت بداود صاحب المزامیر و قاریی اهل الجنة فلقد کان یعمل سفائف الخوص بیده ویقول لجلسائه ایکم یکفینی ببیعها؟ و یاکل قرص الشعیر من ثمنها»

 واگر در عیسی سخنی داری ومی خواهی از او پیروی نمایی؛ فرزند مریم سنگ خارا را بالش می ساخت. لباس زبر ودرشت می پوشید، طعام خشن و غیر نرم میل می فرمود. نان خورشش گرسنگی بود. چراغش در شب، روشنی ماه بود وسایه بان وپناهگاهش در زمستان مرکز طلوع و غروب آفتاب بود. میوه خوشبویش گیاهی بود که برای بهایم وچهارپایان می روئید. نه زنی داشت که او را به فتنه افکند، نه فرزندی که او را غمناک سازد و نه

مالی که او را از یاد خدا غافل سازد ونه طمعی که او را خوار سازد مرکبش دو پایش، و خدمتکارش دو دستش بود. همه جا پیاده می رفت وهرکاری را خودش انجام می داد.

 «وان شئت قلت فی عیسی ابن مریم علیه السلام فلقد کان یتوسد الحجر و یلبس الخشن و یاکل الجشب و کان ادامه الجوع و سراجه بااللیل القمر و ظلاله فی الشتاء مشارق الارض و مغاربها و فاکهته و ریحانه ما تنبت الارض للبهائم و لم تکن له زوجة تفتنه و لاولد یحزنه و لامال یلفته و لاطمع یذّله دابّته رجلاه و خادمه یداه»

 بعد از جملاتی حضرت می فرماید: البته در روش پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم چیزی

ص: 127

است که معایب و رسوائی های جهان را به تو نشان می دهد زیرا که آن حضرت با اهل بیتش در گرسنگی به سر بردند و با آن مقام ارجمندی که او نزد خدا داشت از زیورهای آن کناره گرفت. پس بیننده باید به عقل خود مراجعه کند و بنگرد که آیا خداوند محمدصلی الله علیه وآله وسلم رادر این امر، بزرگ شمرده یا کوچگ گرفته است؟ اگر

گوید:کوچک گرفته به خدای بزرگ سوگند که دروغ گفته و بهتان بزرگ زده (زیرا که ممکن نیست خداوند به اشرف مخلوقات خود توجه نکند) و اگر گوید: او را گرامی داشته و بزرگ شمرده پس باید بداند که غیر آن حضرت را که جهان را برایش وسیع نموده کوچک داشته و بزرگ ترین و مقرب ترین بندگانش را از آن دور نموده است.

 «و لقد کان فی رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم ما یدّلک علی مساوی الدنیا و عیوبها اذجاع فیها مع خاصّته و زویت عنه زخارفها مع عظیم زلفته فلینظر ناظر بعقله اکرم اللَّه محمّداًبذلک ام اهانه فان قال اهانه فقد کذب و اللَّه العظیم و اتی بالافک العظیم و ان قال اکرمه فلیعلم ان اللَّه قد اهان غیره حیث بسط الدنیا له و زواها عن اقرب الناس منه»(402)

402) نهج البلاغه، خطبه 160.

ص: 128

قوای انسانی است و به واسطه آن خیر و شر و حق و باطل را از یکدیگر تشخیص می دهد عقل نام دارد و مقابل آن جنون و سفه و حمق و جهل است. الفاظی که در قرآن کریم در انواع ادراک استعمال شده زیاد

است و شاید به بیست لفظ برسد مانند ظن، حسبان، شعور، ذکر، عرفان، فهم، فقه، درایه، یقین، فکر، رأی،زعم، حفظ، حکمت، خبرت، شهادت، عقل و مانند فتوی ، قول و بصیرت که ملحق به آن هاست(1).

 در بیان دیگری می گوید:عقل آن چیزی است که انسان را به سوی حق هدایت می کند و علامتش این است که انسان از حق تبعیت و پیروی کند به خاطر این که قرآن کریم اعراض از روش و مرام حضرت ابراهیم را سفاهت و حماقت دانسته است «و من یرغب عن ملة ابراهیم الامن سفه نفسه»(2) چه کسی جز افراد سفیه و نادان از آیین ابراهیم روی گردان خواهند شد؟

 بنابراین اگر اعراض از ملت ابراهیم و آیین او سفاهت شمرده می شود تبعیّت و پیروی از ملت و آیین او که حقیقت دین است عقل نام دارد(3) و از همین آیه استفاده می شود معنی حدیثی که می فرماید «العقل ما عبدبه الرحمن و اکتسب به الجنان» عقل آن چیزی است که به وسیله او خداوند رحمن عبادت می شود و به سبب آن بهشت تحصیل می گردد.(4)

می شود و مشترک لفظی می باشد که چهار معنا برای آن ذکر می کند:

 1.وصفی است در انسان و نیرویی است که به سبب آن از سایر حیوانات جدا می شود و امتیاز پیدا می کند که به سبب آن قوه و نیرو قادر بر ادراک علوم و تحصیل صناعات و تدبیر آن هاست.

 2. عبارت است از دانشی که در ذات کودک وجود دارد و به سبب آن حکم می کند به جواز و امکان امور ممکن و امتناع امور مستحیل مانند علم به اینکه دو بیش از یک می باشد و اینکه یک شخص در دومکان نمی تواند باشد.

 3. عبارت است از علوم و دانشهایی که به وسیله تجربیات در اوضاع و احوال مختلف حاصل می شود که اگر کسی از این علوم و دانش های بهره و بی نصیب باشد به او جاهل می گویند.

 4. عبارت است از قوه و قدرت این دانش ها و علوم به حدی که عواقب و پایان امور را بسنجد و شهوت نفسانی را قلع و قمع کند و به زندگی دنیوی مادی و زودگذر دل نبندد و خلاصه بر هوا و هوس غالب گردد.

 بعد می فرماید: دو معنای اول، عقل طبیعی و دو معنای اخیر، عقل اکتسابی نام دارد و از همین جهت حضرت علی علیه السلام فرموده است: «رأیت العقل عقلین فمطبوع و مسموع و لا ینفع مسموع اذا لم یکن مطبوع» بعد از تقسیم عقل به دو قسم طبیعی و اکتسابی احادیثی ذکر می کند و بر این دو قسم تطبیق می نماید. می فرماید مقصود از حدیث شریف «ما خلق اللَّه خلقاً اکرم علیه من العقل» عقل طبیعی و فطری است. خداوند خلق

نکرده است هیچ موجودی را شریف تر و بهتر از عقل و مراد از حدیث «اذا تقرب الناس بابواب البر فتقرب انت بعقلک» عقل اکتسابی و نظری است. هرگاه مردم به وسیله ابواب نیکی تقرب جستند، تو به وسیله عقل خود تقرب بجوی و مقصود از حدیث پیامبر برای ابی درداء که

ص: 132

فرمود: «ازدد عقلا تزدد من ربک قرباً» عقل اکتسابی و نظری است. حضرت فرمود: عقل خویش را به کار بیانداز و زیاد کن که وسیله قرب تو نزد خداوند می شود.

راوی گفت: چه کنم عقل من زیاد شود؟ حضرت فرمود: اجتناب از محرمات کن و واجبات را به جا بیاور که عقل تو زیاد می شود و از زمره عاقلان محسوب می شوی: «اجتنب محارم اللَّه واد فرائض اللَّه تکن عاقلا...»(1)

چیزهایی است که باید انجام شود و آن را عقل عملی می نامند که اخلاق جزء عقل عملی است(1) در بیانی دیگر می گوید عقل نظری همان است که مبنای علوم طبیعی و ریاضی و فلسفه الهی است و امّا عقل عملی آن است که مبنای علوم زندگی و مبنای اصول اخلاقی است(2).

 خداوند در این آیه جهالت را در برابر عقل قرار داده است علم یعنی: هر کس گناه کند به او جاهل اطلاق می شود، گرچه عالم باشد و الا اگر انسان جاهل گناه کند جهلی که در برابر علم است که مأخوذ و معاقب نیست مخصوصاً اگر جهل او قصوری باشد یا جهل به موضوع باشد.(1)

خداوند نسبت درستی دهد تشخیص داده و تصدیق می نماید وکسی را که به دروغ نسبت دهد تکذیب می نماید سپس ابن سکیت عرض کرد: پاسخ صحیح همین است که شما فرمودید. عقل بین امام واقعی و مدعی امامت و بین راه از بیراهه فرق می گذارد از این رو حجت بر مردم است . عقل، خود، راه نیست بلکه راهنماست.

 امام صادق علیه السلام می فرماید: «بالعقل عرف العباد خالقهم و انّهم مخلوقون و انه المدبر و انهم المدبرون و انه الباقی و هم الفانون»(1) مردم به وسیله عقل پی می برند که آنان آفریده و او آفریدگار آن هاست. خداوند مدبّر و آنان تحت تدبیر اویند و باقی و همیشگی و آن ها فانی و رفتنی هستند.

است چرا که عقل می تواند به وجود خالقی برای این عالم پی ببرد که او خالق و مدبر است ولی آن خالق و مدبر چه دستوراتی و برنامه هایی برای تعالی روح و روان انسان داده است.

 عقل از دریافت آن عاجز و ناتوان است خلاصه این که عقل می داند که خداوند اوامر و نواهی دارد و این که پاره ای از امور محبوب و برخی از امور مبغوض اوست ولی از مصادیق آن اطلاعی ندارد پس باید پیامبر از طریق وحی آن مصادیق را بیان کند.

ذکر می کند. «کذلک یبین اللَّه لکم آیاته لعلکم تعقلون»(1)

 2. در بعضی آیات مطلب را از این بالاتر برده و با لحنی همراه با توبیخ مردم را به خاطر عدم تعقل و اندیشیدن مورد مؤاخذه قرار داده می فرماید: «افلا تعقلون»(2) آیا تعقل نمی کنید.

 3. در بعضی آیات همین معنا را به صورت جمله شرطیه بیان می کندو می فرماید: «قد بینا لکم الایات ان کنتم تعقلون»(3) ما آیات خود را برای شما بیان کردیم اگر شما تعقل ورزید.

 4. در بعضی آیات پس از ذکر یک سلسله از نعمت ها و نشانه های الهی مانند خلقت آسمان و زمین و اختلاف شب و روز و آب و گیاه و غیر آن می فرماید: «ان فی ذلک لایات لقوم یعقلون»(4)

 5. در بعضی از آیات از عدم تعقل واندیشیدن مردم آن ها را توبیخ نموده که بسیاری از مردم از این نعمت بزرگ الهی که (عقل) نام دارد و حجت باطنی است استفاده نمی کنند و آن را به کارنمی اندازند و در مسیر رشد وتعالی او نیستند که در این زمینه نیز تعبیرات مختلف است. گاهی می فرماید: «اکثرهم لایعقلون»(5) اکثر مردم تعقل نمی کنند. وگاهی می فرماید: «ذلک بانهم قوم لایعقلون»(6) این ها جمعی وگروهی هستند

که تعقل نمی کنند.

 6. در بعضی از آیات افرادی را که تعقل نمی کنند به عنوان بدترین

ص: 138

موجودات معرفی می نماید «ان شرّ الدواب عنداللَّه الصم البکم الذین لا یعقلون»(1) تحقیقاً بدترین جنبندگان نزد خداوند کسانی هستند که خرد و اندیشه را به کار نمی گیرند و از دیدن و شنیدن حقایق محروم مانده اند.

 7. در بعضی از آیات از زبان کفار چنین نقل می کند که علت اصلی ورود آنها به دوزخ عدم تعقل بوده است «قالوا لو کنّا نسمع او نعقل ما کنّافی اصحاب السعیر»(2) اگر ما، گوشی شنوا داشتیم یا تعقل می کردیم جزء دوزخیان نبودیم.

 8. در بعضی از آیات از آن افرادی که عقل خود را به طور صحیح به کار می اندازند و دارای مغز و اندیشه سالم هستند به عنوان (اولواالالباب) خردمندان یاد می کند و از آن ها ستایش به عمل می آورد «ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لایات لاولی الالباب»(3) تحقیقاً در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و شد شب و روز هر آینه نشانه هایی برای خردمندان است.

 9. در بعضی از آیات می فرماید: خردمندان کسانی هستند که تدبّر در آیات الهی می کنند و پند می گیرند. «لیدبّروا آیاته و لیتذّکر اولواالالباب»(4)

 10. در بعضی از تعبیرات قرآن از صاحبان عقل و اندیشه به عنوان (اولواالنهی ) یاد می کند. بعد از اشاره به نعمت های الهی، می فرماید: «ان فی ذلک لایات لاولی النهی»(5) در این (امور طبیعی و نعمت های مادّی) نشانه هایی روشن است برای صاحبان خرد و عقل.

 از آیات قرآن به دست می آید که غالباً دستور به (تعقّل) در مواردی به کار

ص: 139

می رود که ادراک و فهم با عواطف و احساسات آمیخته گردد و به دنبال آن عمل باشد. مثلاً اگر در قرآن در بسیاری از بحث های خداشناسی نمونه هایی از نظام شگفت انگیز این جهان را بیان کرده و سپس می گوید ما این آیات را بیان می کنیم «لعلکم تعقلون» تا شما تعقل کنید؛ منظور این نیست که تنها اطلاعاتی از نظام طبیعت در مغز خود جای

دهید، زیرا علوم طبیعی، اگر کانون دل و عواطف را تحت تأثیر قرار ندهند و هیچ گونه تأثیری در ایجاد محبت و دوستی با آفریدگار جهان نداشته باشند، ارتباطی با مسایل توحیدی نخواهند داشت همچنین است اطلاعاتی که جنبه عملی دارد؛ در صورتی (تعقل به آن ها گفته می شود که عمل هم داشته باشد. علامّه طباطبایی قدس سره می فرماید: تعقّل در زمینه ای استعمال می شود که به دنبال درک و فهم انسان وارد مرحله عمل

گردد و آیاتی مانند «لوکنا نسمع او نعقل ما کنّا فی اصحاب السعیر»(1) و یا «افلم یسیروا فی الارض فتکون لهم قلوب یعقلون بها»(2) شاهد این گفتار است، زیرا اگر مجرمین، روز قیامت آرزوی تعقل در دنیا را می کنند منظور تعقلی است که آمخیته با عمل باشد و یا اگر خداوندمی فرماید مردم سیر و سیاحت کنند و با نظر و مطالعه به اوضاع جهان چیزهایی بفهمند مقصود درک و فهمی است که به دنبال آن مسیر خود را عوض کرده و

به راه راست گام نهند.(431)

431) المیزان، ج 2، ص 247 - 250.

ص: 140

 8. فریب نخوردن: امام علیه السلام می فرماید: «لا یلسع العاقل من جحر مرّتین»(1) خردمند کسی است که از یک سوراخ دو مرتبه گزیده نشود و فریب نخورد.

 9. ترک باطل: حضرت علی علیه السلام می فرماید: «العاقل من رفض الباطل»(2) خردمند آن است که باطل را ترک کند.

 10. تشخیص ضرر کمتر: «لیس العاقل من یعرف الخیر من الشر و لکن العاقل من یعرف خیر شرین»م(3) آن کسی که خوبی را از بدی تشخیص دهد عاقل نیست؛ عاقل کسی است که در میان دو شر موردی را که کمتر ضرر دارد انتخاب کند.

 11. شکرگزاری در برابر حلال و صبر از حرام: امام کاظم علیه السلام می فرماید: «یا هشام ان العاقل الذی لا یشغل الحلال شکره و لا یغلب الحرام صبره»(4)

 ای هشام! خردمند کسی است که حلال از شکرش باز ندارد و حرام بر صبرش چیره نشود.

 5. نیکویی در عمل: در حدیث اربعمأه آمده است: «من کمل عقله حسن عمله»(1) هر کس عقل او کامل شود عمل او نیکو می شود.

 6. نقصان شهوت: «اذا کمل العقل نقصت الشهوة»(2) هرگاه عقل کامل گردد، شهوت ناقص و کوتاه می شود.

 عاقل ترین مردم کیست؟

 1. کسی که مطیع تر در برابر خداوند باشد: «اعقل الناس اطوعهم لِلّه»(3)

 2. نزدیک ترین افراد به خداوند: «اعقل الناس اقربهم من اللَّه»(4)

 3. دوری از هر پستی: «اعقل الناس ابعدهم من کلّ دنیّة»(5)

 4. پیروی از خردمندان: «اعقل الناس من اطاع العقلاء»(6)

در برابر حوادث است.

 5. همنشینی با خوبان: «ثمرة العقل مصاحبة الاخیار»(1) ثمره خرد، همنشینی با خوبان است.

 6. مدارا کردن با مردم: «ثمرة العقل مداراة لناس»(2) نتیجه عقل مدارا نمودن با مردم است.

یفارقه الحیاء و لا یبدوا منه الحرص فتلک عشر خصال یعرف بها العاقل»(1)

 1. بردباری نسبت به کسی که نادانی ورزیده است.

 2. گذشت نسبت به کسی که به او ستم کرده است.

 3. تواضع نسبت به افراد پایین تر.

 4. سبقت گرفتن از افراد بالاتر در طلب نیکی.

 5. هرگاه بخواهد تکلم کند تدبّر و عاقبت اندیشی کند، اگر سخن او خیر است تکلم کند که بهره برده است و اگر سخن او شر است، سکوت ورزد تا سالم ماند.

 6. هرگاه فتنه و بلایی به او رسد به خداوند پناه ببرد.

 7. دست و زبان خود را کنترل کند.

 8. هرگاه فضیلت را مشاهده کرد به طرف آن برود.

 9. از حیا جدا نشود.

 10. حرص ازاو ظاهرنشود. این ده صفت است که به سبب آن عاقل شناخته می شود.

 در پایان این بحث مناسب است با لشکریان عقل و جهل که از امام کاظم علیه السلام نقل شده است آشنا شویم. امام کاظم علیه السلام برای هشام بن حکم حدود هفتاد لشگر از عقل و جهل بیان می دارد که در بعضی کتاب ها بیش از هفتاد نقل شده لکن تکراری است. قال الکاظم علیه السلام لهشام: «... یا هشام اعرف العقل وجنده والجهل وجنده تکن من المهتدین» ای هشام! خرد و لشگرش را بشناس و نادانی و لشگرش را بشناس تا از

ره یافته ها باشی...

 بی نیازی - گدایی

 اندیشه کردن - بی فکری

 حفظ - فراموشی

 پیوست - بریدن

 قناعت - شکم پرستی

 مواسات - دریغ کردن

 دوستی - دشمنی

 وفا - غدر

 فرمانبرداری - نافرمانی

 کوچکی - سربلندی

 سلامت - بلا

 فهم - کودنی

 معرفت - انکار

 مدارا - درشتی

 پاکی باطن - نیرنگ

 رازداری - فاش کردن

 نیکوکاری - ناسپاسی

 حقیقت - ریا

 نیکویی - زشتی

 پنهان کاری - افشا

 انصاف - ستم

 خودداری - حسودی

 پاکیزگی - پلیدی

 شرم - بی شرمی

 میانه روی - اسراف

 آسایش - رنج

 مدارا - درشتی

 عافیت - بلاء

 اعتدال - فزون طلبی

 دانش - هوس

 وقار - سبکی

 سعادت - شقاوت

 توبه - اصرار بر گناه

 محافظت - سهل انگاری

 دعا استنکاف

 نشاط - کسالت

 شادی - اندوه

 الفت - جدایی

 سخاوت - بخل

 خشوع - خودبینی

 حفظ گفتار - سخن چینی

 آمرزش خواهی - فریفتگی

 زیرکی - حماقت

ص: 151

 «یا هشام لاتجمع هذه الخصال الاّ لنبی اووصی او مؤمن امتحن اللَّه قلبه للایمان واما سایر ذلک من المؤمنین فان احدهم لا یخلو من ان یکون فیه بعض هذه الجنود من اجناد العقل حتی یستکمل العقل و یتخلص من جنود الجهل، فعند ذلک یکون فی الدرجه العلیا مع الانبیاء والاوصیاء علیهم السلام وفّقنا اللَّه وایّاکم لطاعته»(469) ای هشام! همه این خصلت ها فراهم نشوند مگر برای پیغمبر یا وصی پیغمبر یا مؤمنی که

خداوند، دلش رابا ایمان آزموده است و اما مؤمنان دیگر هیچکدام از این صفات بیرون نیستند که برخی از جنود عقل را دارند، تا عقل آنان کامل شود و از جنود جهل رها شوند و در این هنگام در بلندترین پایه همراه پیغمبران و اوصیا باشند. خداوند ما و شما را برای اطاعت خود توفیق دهد.

کنید سپس فکر خود را به کار گیرید و اندیشه نمایید جالب این است در اینجا قرآن می فرماید «تتفکروا» (بیاندیشید) اما در چه چیز؟ از این نظرمطلق است و به اصطلاح (حذف متعلق

دلیل بر عموم است) یعنی در همه چیز، در زندگی معنوی و مادی. در مسایل مهم زندگی و در مسایل کوچک زندگی و در همه آیات و نشانه های الهی فکر کنید ولی از همه بهتر، اندیشه برای پیدا کردن این چهار سؤال است: از کجا آمده ام؟ آمدنم بهر چه بود؟ به کجا می روم؟ و اکنون در کجا هستم؟

 گاهی می فرماید: ما آیات خود را برای شما بیان کردیم، شاید فکر خود را به کار اندازید. «کذلک یبین اللَّه لکم الایات لعلکم تتفکرون»(1) گاهی می فرماید: چرا فکر خود را به کار نمی اندازید؟ «افلا تتفکرون»(2) گاهی سرزنش می نماید که چرا انسان ها فکر نمی کنند؟ «اولم یتفکروا»(3) آیا این ها فکر نکردند؟ از این تعبیرات مختلف می فهمیم که قرآن اهمیت فوق العاده ای برای تفکر و اندیشیدن که

وسیله ای است برای تربیت عقلانی قایل شده است و این تفکر انواع مختلف دارد از حیث متعلق، مانند تفکر در آسمان و زمین و خلقت انسان و مانند آن که بدان اشاره می شود.

 1. تفکر در خلقت آسمان ها و زمین

 قرآن در آیات متعدد می فرماید: در آفرینش آسمان ها وزمین، نشانه هاو آیاتی از ذات پروردگار است برای افرادی که اندیشه خود را به کار بیاندازند. «ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار و الفلک التی تجری فی البحر بما ینفع الناس و ما انزل اللَّه من السماء من ماء فاحیی به الارض بعد موتها

ص: 153

و بث فیها من کل دابّة و تصریف الریاح و السحاب المسخربین السماء و الارض لایات لقوم یعقلون»(1) در

آفرینش آسمان و زمین و گردش شب و روز و حرکت کشتی ها در دریا به سود مردم و بارانی که خداوند از آسمان فرو می فرستد و زمین های مرده را زنده می کند و انواع جنبندگان را در روی زمین پخش کرده است و چرخش بادها و ابرهایی که در میان زمین و آسمان به کار گماشته شده اند در این امور نشانه هایی برای خردمندان است.

 نشانه هایی که خداوند متعال، در این آیه شریفه برای خداشناسی مطرح نموده از باب نمونه است نه این که آیات الهی منحصر به این ها باشد، زیرا آیات حق و آثار قدرت او بیش از این است که بتوان شمارش کرد. «و فی کل شئ له آیة تدلّ علی انه واحد» از این رو حضرت علی علیه السلام می فرماید: «ما رأیت شیئاً الاّ و رأیت اللَّه قبله و بعده و معه»(2) هیچ چیز را ندیدم مگر این که پیش از آن و بعد از آن و همراه آن

خدا را مشاهده کردم. تنها رشد عقلی و فکری لازم است که انسان در هر چیز آیات حق را مشاهده کند.

 برگ درختان سبز در نظر هوشیار

هر ورقش دفتری است معرفت کردگار

 سعدی گوید:

 آفرینش همه تنبیه خداوند دل است

دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار

 کوه و دریا و درختان همه در تسبیحند

نه همه مستمعی فهم کند این اسرار

ص: 154

 عقل حیران شود از خوشه زرّین عنب

فهم عاجز شود از حبّه یاقوت انار

 پاک وبی عیب خدایی که به تدبیر عزیز

ماه و خورشید مسخّر کند و لیل و نهار

 «ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لایات لاولی الالباب الذین یذکرون اللَّه قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانک فقنا عذاب النار»(1) همانا در آفرینش آسمان ها و زمین و از پی یکدیگر آمدن شب و روز، برای خردمندان نشانه هایی وجود دارد، آنان که خدا را در همه حالت ها ایستاده و نشسته و خفته یاد می کنند و درباره آفرینش

آسمان ها و زمین می اندیشند و می گویند: پروردگارا! این جهان را بیهوده نیافریدی، تو پاک و منزّهی، پس ما را از عذاب دوزخ در امان دار.

 راستی این همه سفارش برای چیست؟ مگر آگاهی و اطلاع از نظام آفرینش آسمان ها و زمین برای بشر چه سودی دارد؟

 پاسخ این که اسلام بر اندیشه و خرد استوار است و بنای عقیدتی دین مبین اسلام چنان است که هر چه انسان بر حقایق طبیعی، آگاهی یابد ایمانی آگاهانه تر و قلبی راسخ تر خواهد یافت.

 عطاءبن ابی ریاح می گوید: روزی نزد عایشه رفتم واز او پرسیدم: شگفت انگیزترین چیزی که در عمرت از پیامبر اسلام دیدی چه بود؟

 گفت: کار پیامبر همه اش شگفت انگیز بود ولی از همه عجیب تر این که: شبی از شب ها که پیامبر در منزل من بود، به استراحت پرداخت، هنوز آرام

ص: 155

نگرفته بود که از جا برخاست و لباس پوشید و وضو گرفت و به نماز ایستاد و آنقدر در حال نماز و در جذبه خاصّ الهی اشک ریخت که جلو لباسش از اشک چشمش تر شد، سپس سر به سجده نهاد و چندان گریست که زمین از اشک چشمش تر شد و همچنان تا طلوع صبح منقلب و گریان بود. هنگامی

که (بلال) او را به نماز صبح فرا خواند، پیامبر را گریان دید. عرض کرد: چرا چنین گریانید شما که مشمول لطف خدا هستید؟ فرمود: «افلا اکون للَّه عبداً شکوراً» آیا نباید بنده شکر گذار خدا باشم؟ چرا نگریم؟ خداوند در شبی که گذشت آیات تکان دهنده ای بر من نازل کرد؛ سپس شروع به خواندن آیه فوق و آیات چهارگانه بعد از آن نمود و در پایان فرمود: «ویل لمن قرئها و لم یتفکر فیها»

 وای به حال آن کس که آن ها را بخواند و در آن ها نیاندیشد در روایات اهل بیت علیهم السلام نیز دستور داده شده که هر کس برای نماز شب بر می خیزد این آیات را تلاوت کند و در روایتی از حضرت علی علیه السلام نقل شده که پیامبر خدا هرگاه برای نماز شب برمی خواست نخست مسواک می کرد و سپس نظری به آسمان می افکند و این آیات را می خواند(1).

 فرید وجدی در دائرةالمعارف خود از قول «نیوتن» دانشمند معروف غربی چنین نقل می کند که می گوید:

 در باره آفریدگار جهان و خداوند، هرگز شک نکنید زیرا معقول نیست ضرورت و علت و معلول فاقد شعور، به تنهایی رهبر وجود باشد، چون ضرورت کور و یکسان در هر مکان و در هر زمان متصوّر نیست که این همه کاینات متنوع و موجودات رنگارنگ از او صادر گردد بلکه همه این امور حتماً باید از یک مبدأ دارای علم وحکمت واراده سرچشمه گیرد.

ص: 156

 2. تفکر در آفرینش انسان

 قرآن به مسأله آفرینش انسان، بسیار عنایت دارد واز مسلمانان می خواهد که پیرامون چگونگی پیدایش انسان ومراحل رشد وتکامل جسمی وی بررسی و مطالعه کنند زیرا دقّت وتفکّر در خلقت پیچیده جسم انسان و برتر از آن روح آدمی، در تربیت وپرورش نیروی عقلانی انسان نقش مؤثّری دارد. «هوالذی خلقکم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم یخرجکم طفلاً ثم لتبلغوا اشدکم ثم لتکونوا شیوخاً ومنکم من یتوفی من قبل و

لتبلغوا اجلاً مسمی و لعلکم تعقلون»(1) او کسی است که شما را از خاک آفرید سپس از نطفه، سپس از علقه (خون بسته شده) سپس شما را به صورت طفلی (از شکم مادر) بیرون می فرستد، بعد به مرحله کمال قوت می رسید، بعد از آن پیر می شوید و (در این میان) گروهی از شما پیش از رسیدن به این مرحله می میرند به پایان عمر خود می رسید و شاید تعقل کنید.

 قرآن در بعضی آیات می فرماید: انسان به دقت بنگرد ونظر کند که از چه چیز خلق شده است واین نظر کردن در پرورش وتربیت عقل وخرد او مؤثر است «فلینظر الانسان ممّ خلق، خلق من ماء دافق یخرج من بین الصّلب و الترائب»(2) انسان باید درباره آغاز پیدایش خود بیاندیشد، او از آب جهنده ای که از میان صلب پدر و سینه مادر بیرون می آید خلق شده است. به راستی تفکر در خلقت موجودات جهان - خصوصاً انسان  باعث پرورش

خرد و هدایت انسان به راه راست می شود چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام نسبت به گمراهان می فرماید: «و لو فکّروا فی عظیم القدرة و جسیم النعمة لرجعوا الی الطریق»(3) اگر در بزرگی قدرت الهی فکر می کردند به راه راست باز گشتند.

ص: 157

 3. تفکر در عالم گیاهان

 قرآن کریم برای تربیت عقلانی و پرورش نیروی خرد انسان نه تنها مسلمانان را به شناخت و تفکر در ویژگی های جسمی و روحی انسان فرا می خواند بلکه آنان را به تحقیق پیرامون گیاهان و جانوران نیز تشویق می کند و از آنان می خواهد که با بررسی در مورد این پدیده های طبیعی حقانیت معارف الهی را باور کنند و از روی آگاهی ایمان بیاورند.

 «فلینظر الانسان الی طعامه انا صببنا الماء صباً ثم شققنا الارض شقا فانبتنا فیها حباً و عنبا و قضباً و زیتوناً و نخلاً و حدائق غلباً و فاکهة و ابّاً متاعاً لکم و لانعامکم»(1) انسان باید خوراک خود را به چشم خرد بنگرد که ما آب باران را فرو ریختیم، پس خاک زمین را شکافتیم و از دل زمین گیاهان را رویاندیم درختان انگور، میوه پر بار، درختان زیتون و خرما، باغ های پر درخت، میوه های گوناگون و

چراگاه ها را در اختیار شما و چهارپایانتان قرار دادیم.

 4. تفکر در زندگی زنبور عسل

 «و اوحی ربک الی النحل ان اتخذی من الجبال بیوتاً و من الشجر و مما یعرشون ثم کلی من کلّ الثمرات فاسلکی سبل ربک ذللاً یخرج من بطونها شراب مختلف الوانه فیه شفاء للناس ان فی ذلک لایة لقوم یتفکرون» پروردگار تو به زنبور الهام کرد که در کوه ها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند  منزل برگزین، سپس از میوه های شیرین تغذیه کن، و راه هایی که پروردگارت برای تو تعیین کرده است بپیما. از درون

دل این زنبورها شربت گوارا و رنگارنگی بیرون می آید که در آن برای مردمان شفاست، همانا در این امر برای انسان های اندیشمند نشانی از قدرت خداست.

ص: 158

 در این جا این سؤال پیش می آید: با این که الهام غریزی منحصر به زنبوران عسل نیست و در همه حیوانات وجود دارد چرا تنها این تعبیر آمده است؟ امّا با توجه به یک نکته پاسخ این سؤال روشن می شود و آن این که: امروز که زندگی زنبوران عسل دقیقاً از طرف دانشمندان مورد بررسی عمیق قرار گرفته، و ثابت شده است که این حشره شگفت انگیز آن چنان تمدّن و زندگی اجتماعی شگفت انگیزی دارد که از جهات زیادی بر

تمدن انسان و زندگی او پیشی گرفته است لذا قرآن به طرز اعجاز آمیزی با کلمه (وحی) به این موضوع اشاره نموده است؛ تا این واقعیت را روشن سازد که زندگی زنبوران عسل را هرگز نباید با انعام و چهارپایان و مانند آن ها مقایسه کرد لذا قرآن کریم فقط زندگی و خانه ساختن او را و چگونه از ثمرات استفاده کردن را که در نتیجه این برنامه منظم عمل عسل که در آن شفا قرار داده شده مورد عنایت و ذکر قرار داده است و بعد

بیان می کند جریان زنبور عسل را ذکر کردیم تا نشانه روشنی از عظمت و قدرت خداوند باشد برای آن هایی که تفکر و اندیشه می کنند «ان فی ذلک لایة لقوم یتفکّرون»

 5. تفکر در تاریخ گذشتگان

 یکی از عوامل بیداری انسان و رشد و پرورش خرد بشر تفکر و اندیشه در تاریخ زندگی امت های گذشته است. قرآن کریم به پیامبر گوید: «فاقصص القصص لعلهم یتفکرون»(1) این داستان ها را برای آن ها بازگو کن شاید درباره آن بیاندیشند و مسیر صحیحی را پیدا کنند. آگاهی از سر انجام کار ملت ها به انسان می فهماند که چه روشی پسندیده است و چه روشی ناپسند. کدام یک از ملت ها و امتها در اثر پیمودن راه حق و عدل،

به نیک بختی و سعادت رسیدند و

ص: 159

کدام یک از آنان به علت گناه و معصیت در ورطه هلاکت و نابودی قرار گرفتند و ازآن جا که آگاهی از تاریخ گذشتگان تأثیر فراوانی در پرورش خرد و عقل انسان دارد قرآن فقط به بیان رویدادهای مهم در امت های گذشته اکتفا نکرده بلکه انسان ها را فرا می خواند که در زمین گردش کنند و عاقبت تبهکاران و ستمگران را مشاهده کنند.

 «لقد کان فی قصصهم عبرة لاولی الالباب»(1) در سرگذشت های آن ها درس عبرتی برای صاحبان اندیشه است «الم تر کیف فعل ربک بعاد ارم ذات العماد»(2) آیا ندیدی پروردگارت با عاد آن شهر پر قدرت چه کرد؟ «الم تر کیف فعل ربک باصحاب الفیل»(3) آیا ندیدی پروردگارت با اصحاب فیل (لشکر ابرهه) چه کرد؟ «افلم یسیروا فی الارض فینظروا کیف کان عاقبة الذین من قبلهم دمرّ اللَّه علیهم و للکافرین امثالها»(4) آیا در

زمین، سیر نکردند تا ببینند عاقبت کار کسانی که قبل از آن ها بودند به کجا رسید؟ خداوند آن ها را هلاک کرد و برای کافران، امثال این مجازات ها خواهد بود.

 قرآن کریم جریان قوم حضرت نوح و صالح و موسی و دیگر انبیا را مطرح می کند و می فرماید: اگر این ها هلاک شدند به خاطر گناهانشان بود و این هلاکت و نابودی اقوام گذشته برای نسل بعدی درس عبرت خواهد بود چه این که می فرماید: سران کفر و ستم را اگر از بین بردیم چون گناه فراوان کردند «فاهلکناهم بذنوبهم»(5) یا این که به پیامبر می فرماید: به اقوام خود بگو: اگر تو را تکذیب کنند خداوند آن ها را عذاب

و نابود می کند، چون خداوند کسانی را از قبل بر اثر ستم و ظلم و تکذیب نابود کرده است و شما یک دهم آنان به

ص: 160

حساب نمی آیید «و کذب الذین من قبلهم و ما بلغوا معشار ما آتیناهم فکذبوا رسلی فکیف کان نکیر»(1)

 حضرت علی علیه السلام در موعظه به فرزندش امام مجتبی علیه السلام می فرماید: پسرم درست است که من به اندازه همه کسانی که قبل از من می زیسته اند عمر نکرده ام اما در کردار آن ها نظر افکندم و در اخبارشان تفکر نمودم و در آثارشان به سیر و سیاحت پرداختم تا آن جا که همانند یکی از آن ها شدم بلکه گویی به خاطر آنچه از تاریخشان به من رسیده  با همه آن ها از اول جهان تا امروز بوده ام. من قسمت

زلال و مصفای زندگی آنان را از بخش کدر و تاریک باز شناختم و سود و زیانش را دانستم و از میان تمام آن ها قسمت های مهم و برگزیده را برایت خلاصه نمودم.

 «ای بنی انّی و ان لم اکن عمرّت عمر من کان قبلی فقد نظرت فی اعمالهم و فکّرت فی اخبارهم و سرت فی آثارهم حتی عدت کاحدهم بل کانّی بما انتهی الیّ من امورهم قد عُمّرت مع او لهم الی آخرهم فعرفت صفو ذلک من کدره و نفعه من ضرره فاستخلصت لک من کل امر نخیله»(2)

 و نیز می فرماید: «السعید من وعظ بغیره» سعادتمند کسی است که از دیگران پند و عبرت گیرد.(3)

 آری؛ تفکر و اندیشیدن در نظام هستی و خلقت آسمان ها و زمین و انسان و سایر موجودات باعث پرورش خرد و تربیت نیروی عقلانی انسان می گردد و در نتیجه باعث سیر و سلوک انسان به مقاصد عالی می گردد و سعادت ابدی را برای انسان تضمین می کند و عاقبت انسان به نیکی تمام می شود. چنان که حضرت علی علیه السلام می فرماید: «من کثرت فکرته حسنت عاقبته»(4)

ص: 161

 آثار دیگری نیز در روایات برای فکر نمودن ذکر شده است مثلاً:

 1. تفکر سرچشمه عمل نیک است. قال علی علیه السلام: «ان التفکر یدعوا الی البر و العمل به»(1)

 2. فکر باعث پرورش خرد است و انسان را به سعادت و کمال هدایت می کند: «الفکر یهدی الی الرشاد»(2).

 3. فکر نمودن موجب بصیرت و بینایی می شود: «افکر تستبصر»(3)

 4. تفکر موجب ایمنی از لغزش هاست: «دوام الفکر و الحذر یؤمن الزلل و ینجی من الغیر»(4)

 امام خمینی قدس سره در بیان تفکر وفضیلت آن می فرماید: یکی از درجات تفکر اندیشیدن در لطایف صنعت واتقان و دقایق خلقت است به قدری که در طاقت بشر است ونتیجه آن علم به مبدأ کامل وصانع حکیم است... بالجمله تفکر در لطایف ودقایق صنعت واتقان نظام خلقت از علوم نافعه و از فضایل اعمال قلبیه وافضل از جمیع عبادات است زیرا که نتیجه آن اشرف نتایج است.(5)

 طریق دوّم: تفکر از راه استدلال

 قرآن علاوه بر دعوت به تفکر به طور مستقیم از طریق امر به اندیشیدن در نظام پهناور هستی وموجودات جهان حقایقی را در قرآن بیان نموده که پی بردن به آن محتاج به تفکر و اندیشیدن است و آن عبارت است از طرح استدلال و اقامه برهان بر واقعیاتی از قبیل برهان بر یگانگی خداوند و ضرورت قیامت و مانند آن و شدیداً طرفدار برهان و استدلال می باشد و در رد کفار و مشرکین که

ص: 162

به غیر خدا توجه می کردند، می فرماید:

«هاتوا برهانکم» این تعبیر در چهار مورد در قرآن آمده است: بقره، 111 ؛ انبیاء، 124 ؛ نحل، 64 و قصص، 75.

 این منطق برهان طلبی حکایت از محتوای غنی و قوی قرآن کریم می کند چرا که سعی دارد با مخالفان خود نیز برخورد منطقی داشته باشد چگونه ممکن است از دیگران مطالبه برهان کند وخود نسبت به آن بی اعتنا و بی توجه باشد حال برای اثبات این مطلب نمونه هایی از استدلال قرآن را ذکر می کنیم.

 1. استدلال بر یگانگی خداوند از طریق نظم جهان

 قرآن می فرماید «لو کان فیهما الهة الا اللَّه لفسدتا»(1). اگر در آسمان و زمین خدایانی جز (اللَّه) بود فاسد می شدند و جهان بر هم می ریخت. این دلیل و برهانی که برای توحید و یگانگی خداوند آمده، در عین سادگی و روشنی یکی از براهین دقیق فلسفی است. و دانشمندان از آن به عنوان (برهان تمانع) یاد می کنند. خلاصه این برهان را این چنین می توان بیان کرد:

 ما بدون شک نظام واحدی را در جهان حکم فرما می بینیم. نظامی که در همه جهان هماهنگ است قوانینش ثابت و در آسمان و زمین جاری است، برنامه هایش با هم منطبق و اجزایش متناسب است. این هماهنگی قوانین و نظامات آفرینش از این حکایت می کند که از مبدأ واحدی سرچشمه گرفته است چرا که اگر مبدأها متعدد بودند و اراده های مختلف داشتند این هماهنگی هرگز وجود نداشت و همان چیزی که قرآن از آن به فساد تعبیر

می کند در عالم به وضوح دیده می شد ما اگر کمی اهل تحقیق باشیم از بررسی یک کتاب به خوبی می توانیم بفهمیم آن را یک نفر نوشته است یا چند نفر؟

 کتابی که تألیف یک نفر است هماهنگی و انسجام مخصوص در میان

ص: 163

عبارات جمله بندی ها تعبیرات مختلف، کنایات و اشارات، طرز ورود و خروج در بحث ها و خلاصه تمام قسمت هایش یک پارچه و هماهنگ است چرا که زاییده یک فکر و تراوش یک قلم است امّا اگر دو یا چند نفر، هر چند همه دانشمند باشند و صمیمی و دارای روح همکاری نزدیک، هر کدام تألیف بخشی از آن را بر عهده گیرد باز در اعماق عبارات و الفاظ و طرز بحث ها،

آثار این دو گانگی و چند گانکی نمایان است. دلیل آن هم روشن است زیرا دو نفر هر قدر همفکر و هم سلیقه باشند بالاخره دو نفرند. اگر همه چیز آنها یکی بود یک نفر می شدند بنابراین به طور قطع باید تفاوتهایی داشته باشند.

 حال هر قدر این کتاب، بزرگ تر و مفصل تر باشد و در موضوعات متنوّع تری بحث کند زودتر این ناهماهنگی احساس می شود. کتاب بزرگ عالم آفرینش - که عظمتش به قدری است که با تمام وجودمان در لابلای عبارات آن گم می شویم - نیز مشمول همین قانون است به راستی که ما هر چه این کتاب بزرگ هستی را ورق بزنیم در همه جای آن آثار یک نظم عالی و انسجام و هماهنگی قابل توصیف در میان کلمات وصفحات وسطورش نمایان است.(1)

 هر قدر انسان در نظام هستی دقّت و مطالعه کند جز نظم دقیق که حاکی از ذات یگانه هستی است چیزی نمی بیند لذا قرآن کریم می فرماید: «ما تری فی خلق الرحمن من تفاوت فارجع البصر هل تری من فطور ثم ارجع البصر کرتین ینقلب الیک البصر خاسئاً و هو حسیر»(2) در آفرینش جهان هستی به وسیله خداوند رحمان، هیچ تضاد و عیبی نمی بینی. بار دیگر نگاه کن آیا هیچ شکاف و خللی مشاهده می کنی؟ بار دیگر به عالم هستی نگاه

کن سر انجام چشمانت در (جستجوی خلل و نقصان ناکام مانده) به سوی تو باز می گردد در

ص: 164

حالی که خسته و ناتوان است.

 حضرت علی علیه السلام می فرماید: «و اعلم یا بنی انه لوکان لربک شریک لاتتک رسله و لرأیت آثار ملکه و سلطانه و لعرفت افعاله و صفاته» پسرم! بدان اگر پروردگارت شریکی داشت رسولان او نیز به سوی تو می آمدند و آثار ملک و قدرتش را می دیدی و افعال وصفاتش را می شناختی(1).

 2. استدلال بر رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم

 قرآن می فرماید: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم رسول و فرستاده خداوند است و دعوت او به اسلام حقیقت دارد که از سه راه استدلال بر حقانیت رسالت می نماید.

 نخست اینکه قرآن کریم بیّنه و دلیل روشنی است در دست او. دوم کتب آسمانی پیشین که نشانه های او را دقیقاً بیان کردند و پیروان این کتب در عصر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم او را به خوبی می شناختند.

 سوم پیروان فداکار و مؤمنان مخلص که بیانگر صدق دعوت و گفتار او می باشند؛ زیرا یکی از نشانه های حقّانیّت یک مکتب، اخلاص و فداکاری و عقل و درایت و ایمان پیروان آن مکتب است چرا که هر مکتبی را از پیروانش می توان شناخت.

 «افمن کان علی بیّنة من ربه و یتلوه شاهد منه و من قبله کتاب موسی اماماً و رحمة اولئک یؤمنون به»(2) آیا آن کسی که دلیل آشکاری از پروردگار خویش دارد و به دنبال آن شاهدی از سوی او می باشد و پیش از آن کتاب موسی که پیشوا و رحمت بود آن حق طلبان و حق جویان به او ایمان می آورند.

 در این که منظور از شاهد کیست؟ بعضی از مفسران گفتند: جبرئیل است و لکن بسیاری از مفسران آن را به حضرت علی علیه السلام تفسیر کردند که روایاتی بر

ص: 165

این معنا دلالت می کند از جمله: از حضرت سؤال می کنند درباره شما کدام آیه قرآن نازل شده به همین آیه استدلال می فرماید و می فرماید: پیامبر بیّنه الهی داشت و شاهد من بودم(1) و آیه سوره رعد این معنا را تأیید می کند «و یقول الذین کفروا لست مرسلاً قل

کفی باللَّه شهیداً بینی وبینکم و من عنده علم الکتاب»(2) کافران گویند: تو پیامبر نیستی بگو: همین اندازه بس که خداوند میان من و شما شاهد و گواه است و همچنین کسی که نزد او علم کتاب است در روایات بسیاری از فریقین شیعه و سنی چنین می خوانیم که منظور از «من عنده علم الکتاب» حضرت علی علیه السلام است.

 4. استدلال بر معاد

 قرآن کریم برای اثبات قیامت استدلال های مختلفی نموده از طریق استدلال به آفرینش نخستین و تکیه به قدرت و حکمت و عدالت پروردگار که اینک بعضی از آیات را ذکر می کنیم:

 1. آفرینش نخستین: «و ضرب لنا مثلاً و نسی خلقه قال من یحیی العظام و هی رمیم قل یحییها الذی انشأها اول مرة و هو بکل خلق علیم»(3) و برای ما مثالی زد و آفرینش خود را فراموش کرد و گفت: چه کسی این استخوان ها را زنده می کند در حالی که پوسیده است؟ بگو: همان کسی آن را زنده می کند که نخستین بار آن را آفرید و او به هر مخلوقی آگاه است در غالب تفاسیر نقل شده است که مردی از مشرکان قطعه استخوان پوسیده ای

را پیدا کرد و گفت با این دلیل محکم به مخاصمه با محمدصلی الله علیه وآله وسلم برمی خیزم و سخن او را درباره معاد ابطال می کنم آن را برداشت و نزد پیامبر آمد و گفت: چه کسی می تواند این استخوان های پوسیده را از نو زنده کند؟ این آیات در پاسخ او نازل شد.

ص: 166

 2. قدرت خداوند: «اولم یروا ان اللَّه الذی خلق السموات و الارض لم یعی بخلقهن بقادر علی ان یحیی الموتی بلی انه علی کل شی قدیر»(1) آیا آنها نمی دانند خداوندی که آسمان ها و زمین را آفریده و از آفرینش آن ها ناتوان شده قادر است بر اینکه مردگان را زنده کند آری او بر هر چیزی توانا است.

 3. احیای زمین مرده: «واللَّه الذی ارسل الریاح فتثیر سحابا فسقناه الی بلدمیت فاحیینا به الارض بعد موتها کذلک النشور»(2) خداوند آن کسی است که بادها را فرستاد تا ابرهایی را به حرکت در آورند ما این ابرها را به سوی سرزمین مرده ای می رانیم و به وسیله آن زمین را بعد از مردنش زنده می کنیم رستاخیز نیز همین گونه است.

 5. استدلال به اعجاز قرآن

 قرآن کریم برای اثبات این که این کتاب آسمانی معجزه جاویدان پیامبر گرامی اسلام از ناحیه خداوند متعال است استدلال می کند به این که اولاً اگر از ناحیه غیر خدا بود هر آینه اختلاف و تناقض گویی در آن مشاهده می شد اکنون که در آن اختلاف و تناقض نیست پس مردم باید بدانند که از طرف خداوند نازل شده است.

 «افلا یتدبرون القرآن و لو کان من عند غیر اللَّه لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً»(3) آیا در باره قرآن نمی اندیشید که اگر از ناحیه غیر خدا بود اختلافات فراوانی در آن می یافتند؟ اگر با دقت نگاه کنیم هرگز نوشته های یک نفر نویسنده یکسان نیست، بلکه آغاز و انجام یک کتاب نیز تفاوت دارد مخصوصاً اگر کسی در کوران حوادث بزرگ قرار گرفته باشد، حوادثی که پایه یک انقلاب فکری و اجتماعی و عقیدتی همه

جانبه را پی ریزی کند. او هر قدر بخواهد سخنان خود

ص: 167

را یکسان و یک نواخت کند و عطف به سابق تحویل دهد قادر نیست. امّا قرآن که در مدت 23 سال بر طبق احتیاجات مردم در شرایط مختلف نازل شده هیچگونه اختلافی بین مطالب او دیده نمی شود.

 ثانیاً در آیات مختلف دعوت به تحدّی نموده و مبارز طلبیده است و این نوع استدلال شاهدی بر این معناست که قرآن از ناحیه خداوند متعال است نه ساخته و پرداخته فکر بشر «قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یأتوا بمثل هذا القرآن لایأتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیراً»(1)

 بگو: اگر تمام جن و انس اجتماع کنند تا کتابی همانند قرآن بیاورند نمی توانند، اگر چه نهایت همفکری و همکاری را به خرج دهند و پشتیبان یکدیگر باشند. آیات تحدی نیز در سوره بقره آیه 23 و هود آیه 13 و 14 و یونس در آیه 38 آمده است.

 6. استدلال بر ضرورت جهاد و دفاع

 قرآن کریم برای اثبات لزوم تشریع جهاد و دفاع استدلال می کند به این که اگر دفاع خداوند از مظلومین نباشد و به آن ها اذن جهاد و پیکار را با ستمگران ندهد، هر آینه مراکز مذهبی ویران می گردد و دیگر مردم نمی توانند عبادت خدا کنند. در بعضی آیات می فرماید: اگر دفاع نباشد، هر آینه زمین را فساد و تباهی می گیرد. روشن است که این دو مسأله در طول هم هستند، یعنی اگر مراکز مذهبی و مساجد و کلیساها و

صومعه ها نابود شد و امور دینی و معارف حق در آن بیان نشد، در این صورت زمین را فساد و معصیت فرا می گیرد. در سوره حج می فرماید: «و لو لا دفع اللَّه الناس بعضهم ببعض لهدّمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم اللَّه کثیراً»(2) اگر خداوند بعضی از آن ها

ص: 168

را به وسیله بعضی دفع نکند، دیرها و صومعه ها و معابد یهود و نصارا و مساجدی که نام خدا در آن بسیار برده می شود ویران می گردد.

 و در سوره بقره می فرماید: «ولولا دفع اللَّه الناس بعضهم ببعض لفسدت الارض و لکن اللَّه ذوفضل علی العالمین»(1) و اگر خداوند بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نکند، زمین را فساد می گیرد، ولی خداوند نسبت به جهانیان لطف و احسان دارد.

 7. استدلال بر عدم مجازات ستمگران در دنیا

 «ولو یؤاخذاللَّه الناس بظلمهم ما ترک علیها من دابة و لکن یؤخّرهم الی اجل مسمی»(2) اگر خداوند مردم را به خاطر ستمشان (در دنیا) مجازات کند جنبنده ای را بر روی زمین باقی نخواهد گذارد ولی مجازات آن ها را تا زمان معین به تأخیر می اندازد.

 روشن است که اگر بنا بر مجازات فوری باشد دامن همه را خواهد گرفت، لکن معصومین علیهم السلام مستثنی هستند چون آن ها قطعاً ظالم نیستند، البته آیه شریفه یک حکم نوعی را بیان می کند نه کلی.

 دوّمین روش: فراگیری علم و دانش

 یکی از روش های مؤثر در جنبه تربیت عقلانی و از عوامل مهم در پرورش نیروی خرد و اندیشه را قرآن کریم لزوم فراگیری علم و کسب دانش می داند.

 لذا قرآن می فرماید: اگر کسی عالم بود و از دانش بهره مند بود می تواند نشانه های حق را بفهمد و تعقل کند «و تلک الامثال نضربها للناس و ما یعقلها الا العالمون»(3)

ص: 169

 اسلام با ارزش ترین افراد را کسانی می داند که از بهره علمی بیشتری برخوردار هستند رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «اکثر الناس قیمة اکثرهم علماً و اقلّ الناس قیمة اقلّهم علماً»(1) ارزشمندترین مردم کسانی اند که علم بیشتری دارند وکم ارزش ترین آنان کسانی هستند که علم ودانش کمتری دارند.

سپس به آیه «هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون» استدلال می نمایند.

 4. نام راسخان در علم کنار نام خدا: «ومایعلم تأویله الاّ اللَّه والراسخون فی العلم یقولون امنّا به»(1) حقایق قرآن را جز خداوند و راسخان در علم نمی دانند. در عظمت علم واقعی و علمای حقیقی همین بس که نام آنان در ردیف نام مقدس خداوند آمده و مقامشان بعد از مقام الهی است.

 5. علم شرط زمامداری: «ان اللَّه قد بعث لکم طالوت ملکاً و زاده بسطة فی العلم و الجسم»(2) خداوند طالوت را به عنوان زمامدار برای شما برگزیده و علم و قدرت جسمی او را وسعت بخشیده است.

 6. علم شرط مدیریت: «اجعلنی علی خزائن الارض انی حفیظ علم»(3) حضرت یوسف علیه السلام هنگامی که پیشنهاد مقام مهمی در حکومت مصر به او داده شد، گفت: مرا به سرپرستی خزائن بگمارید و دو دلیل برای این مدیریت ذکر کرد: امانتداری و علم و آگاه بودن.

 7. فراگیری علم مفید: «هل اتّبعک علی ان تعلّمن مما علّمت به رشداً»(4) موسی علیه السلام به خضرعلیه السلام گفت: آیا من از تو پیروی کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده و مایه رشد و صلاح است به من بیاموزی؟

 8. طلب فزونی در علم: «و قل ربّ زدنی علماً»(5) بگو پروردگارا! علم و دانش مرا زیاد کن.

 9. دانشمندان در ردیف ملائکه: «شهداللَّه انه لا اله الاهو و الملائکة و اولوا العلم قائماً بالقسط»(6) در این آیه شریفه دانشمندان واقعی در ردیف فرشتگان قرار گرفته اند و این خود، امتیاز دانشمندان را بر دیگران اعلام می کند و نیز از

ص: 172

آیه استفاده می شود امتیاز دانشمندان از این نظر است که در پرتو علم خود به حقایق اطلاع یافته و به یگانگی خدا که بزرگ ترین حقیقت است معترفند.(1)

 10. ویژگی های دانشمندان الهی:

 الف) ایمان و عقل: «الراسخون فی العلم یقولون امنّا به کل من عند ربّنا و ما یذّکّر الاّ اولواالالباب»(2) راسخان در علم می گویند: به همه آن ایمان آوردیم همه از طرف پروردگار ماست و جز صاحبان اندیشه متذکّر نمی شوند.

 ب) خشیت از خدا: «انما یخشی اللَّه من عباده العلماء»(3) همانا بندگان دانشمند از خداوند خشیت دارند.

 ج) سجده و گریه: «ان الذین اوتوا العلم من قبله اذا یتلی علیهم یخرّون للاذقان سجّداً»(4) آن ها که پیش از این، علم و دانش به آنان داده شده هنگامی که این آیات بر آنها خوانده می شود، به خاک می افتند و سجده می کنند. «ویخرّون للاذقان یبکون و یزیدهم خشوعاً»(5) آن ها (بی اختیار) به زمین می افتند وسجده می کنند واشک می ریزند وهر زمان خشوعشان بیشتر می شود.

 د) درک اسرار هستی: «ومن آیاته خلق السموات والارض واختلاف السنتکم و الوانکم ان فی ذلک لایات للعالمین»(6) و از آیات او آفرینش آسمان ها و زمین و تفاوت زبان ها و رنگ های شماست؛ در این، نشانه هایی است برای عالمان.

 11. خداوند معلّم حقیقی: «الرّحمن علّم القرآن» هر چند معلّمان بکوشند و استادان تلقین کنند همه این ها اسباب هستند و آموزنده حقیقی خداوند است.

 الف) حضرت آدم علیه السلام را علم اسامی آموخت: «و علّم الاسماء کلّها»(7)

ص: 173

 ب) حضرت داوودعلیه السلام را زره سازی آموخت: «علمنّاه صنعة لبوس لکم»(1)

 ج) حضرت عیسی علیه السلام را حکمت آموخت:«یعلمه الکتاب و الحکمة»(2)

 د) حضرت خضر را علم ومعرفت آموخت: «وعلمنّاه من لّدنّا علماً»(3)

 ه) پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم را اسرار نظام جهان آموخت: «علّمک مالم تکن تعلم»(4)

 و) عالمیان را بیان بیآموخت: «خلق الانسان علمّه البیان»(5)

 2. طلب علم و جهاد در راه خدا: قال علی علیه السلام: «الشاخص فی طلب العلم کالمجاهد فی سبیل اللَّه انّ طلب العلم فریضة علی کل مسلم و کم من مؤمن یخرج من منزله فی طلب العلم فلا یرجع الاّ مغفوراً»(1) آن که برای تحصیل علم بیرون رود، همانند مجاهد در راه خداست. همانا تحصیل دانش بر هر مسلمانی واجب است و چه بسا مؤمنی که از خانه خود برای تحصیل دانش خارج شود به خانه بر نمی گردد جز آن که آمرزیده شده

باشد.

 3. زندگی در پرتو کسب علم: قال علی علیه السلام: «اکتسبوا العلم یکسبکم الحیاة»(2) علم و دانش تحصیل کنید که در پرتو آن حیات را به دست آورید. قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «طالب العلم بین الجهال کالحیّ بین الاموات»(3) طلب کننده دانش در میان نادانان، مانند زنده در بین مردگان است.

 4. عبادت خداوند در پرتو علم: قال علی علیه السلام: «تعلّموا العلم فانّ تعلمّه حسنة... بالعلم یطاع اللَّه ویُعبد بالعلم یعرف اللَّه ویوحّد بالعلم توصل الارحام وبه یعرف الحلال والحرام»(4) دانش بیاموزید که آموزش آن حسنه است... به وسیله علم، خداوند اطاعت وعبادت می شود و با علم خداوند شناخته می شود و به وسیله علم صله ارحام انجام می شود و حلال وحرام الهی شناخته می گردد.

 5. برتری علم بر عبادت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «فضل العلم احبّ الیّ من فضل العبادة»(5) فضیلت دانش محبوب تر است نزد من از فضیلت عبادت.

 قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «قلیل العلم خیر من کثیر العبادة»(6) علم اندک برتر از عبادت فراوان است.

ص: 175

 6. زکات علم: قال الصادق علیه السلام: «انّ لکل شئ زکاة و زکاة العلم ان یعلّمه اهله»(1) هر چیزی زکاتی دارد وزکات علم، تعلیم به کسانی است که اهلیّت آن را دارند.

 7. پاداش آموزش علم: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «من تعلّم للَّه و علّم للَّه دُعی فی ملکوت السموات عظیماً»(2) هر که تحصیل علم برای خدا کند و آن را برای خدا به دیگران بیاموزد در ملکوت آسمان ها بزرگ خوانده می شود.

 8. فراگیری علوم مهم: قال علی علیه السلام: «العمر اقصر من ان تعلم کلّ ما یحسن بک علمه فتعلّم الأهمّ فالأهمّ»(3) عمر، کوتاه تر از آن است که همه چیز را خوب بدانی، پس هر دانشی را که مهمّ و مهم تر باشد فراگیر.

 9. حیات علم در پرتو مذاکره: «عن ابی عبداللَّه رحم اللَّه عبداً احیی العلم قال قلت و ما احیاؤه قال ان یذکر به اهل الدین و اهل الورع»(4) خدا رحمت کند بنده ای را که علم را زنده کند راوی گفت: عرض کردم: زنده کردن علم چیست؟ فرمود، با دینداران و اهل ورع مذاکره کردن.

 10. استغفار برای طالب علم: قال الصادق علیه السلام: «طالب العلم یستغفر له کل شئ حتی الحیتان فی البحر»(5) برای طالب علم همه موجودات طلب مغفرت می کنند حتی ماهیان دریا.

 11. تواضع معلم و شاگرد: قال علی علیه السلام: «تواضعوا لمن تعلّمونه العلم و تواضعوا لمن طلبتم منه العلم»(6) فروتنی کنید برای کسی که به او علم می آموزید و فروتنی کنید نسبت به کسی که از او علم یاد می گیرید.

 12. ویژگی های عالم: قال لقمان لابنه وهو یعظه للعالم ثلاث علامات العلم باللَّه

ص: 176

و بما یحبّ وبما یکره.(1) لقمان در موعظه به فرزندش می گوید: برای دانشمند سه نشانه هست: شناخت خدا وشناخت آنچه مورد محبت وکراهت خداست.

 13. منزلت عالم: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «فضل العالم علی غیره کفضل النبی علی امّته»(2) برتری دانشمند بر دیگران مانند برتری پیامبر بر امّت است. قال علی علیه السلام: «العالم امین اللَّه فی الارض»(3) دانشمند امین خدا در زمین است.

 14. غرور به علم: قال علی علیه السلام: «من ادّعی من العلم غایته فقد اظهر من جهله نهایته»(4) هر کس ادعا کند به نهایت علم دست یافته نهایت نادانی خود را ابراز داشته است. قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «من قال انا عالم فهو جاهل»(5) هر کس ادعا کند که او دانشمند است در حقیقت نادان است.

 15. تکریم عالم: قال علی علیه السلام: «من وقّر عالماً فقد و قرّ ربّه»(6) هر کس عالمی را تکریم و احترام کند خداوند را تکریم و احترام کرده است. «اذا رأیت عالماً فکن له خادماً» هر گاه عالمی را دیدی برای او خدمتگزار باش.

 16. آفت تحصیل علم برای غیر خدا: قال علی علیه السلام: «من تعلّم العلم ریاءاً و سمعة یرید به الدنیا نزع اللَّه برکته و ضیق علیه معیشته و وکله اللَّه الی نفسه و من وکله اللَّه الی نفسه فقد هلک»(7) هر کس علمی را به عنوان ریا و سمعه بیاموزد و اراده بهره دنیوی نماید خداوند برکت را از او می برد و زندگی او سخت می شود و خداوند او را به خودش رها می کند که در نتیجه هلاک می گردد.

 17. وظیفه متعلم: قال علی علیه السلام: «علی المتعلّم ان یدأب نفسه فی طلب العلم و لا یمّل من تعلّمه و لا یستکثر ما علم»(8) وظیفه متعلم و دانش آموز آن است که خود را

ص: 177

به طلب علم و فراگیری آن عادت دهد و از تحصیل علم خسته نشود و علم خود را زیاد نشمرد.

 18. وظیفه عالم: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «ینبغی للعالم ان یکون قلیل الضحک کثیر البکاء و لایماری و لا یجادل...»(1) سزاوار است که عالم کم بخندد زیاد گریه کند و مجادله نکند.

 19. خطر عمل بدون علم: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «من عمل علی غیر علم کان ما یفسد اکثر مما یصلح»(2)

 هر کس بدون دانش عمل کند فسادش بیش از اصلاح او خواهد بود.

 20. خطر علم بدون عمل: قال علی علیه السلام: «من تعلّم العلم و لم یعمل بما فیه حشره اللَّه یوم القیمة اعمی»(3) هر کس علم را فرا گیرد و به آن عمل نکند، روز قیامت خداوند او را کور محشور خواهد کرد.

مسافت های دوری را بپیماید. «اطلبوا العلم و لو بالصین»(1) طلب کنید علم را گرچه به چین مسافرت کنید.

 3. زمان: امام صادق علیه السلام می فرماید: «طلب العلم فریضة علی کل حال»(2) طلب علم واجب است در هر حالی و در هر زمانی.

 4. معلم: حضرت علی علیه السلام می فرماید: «الحکمة ضالة کل مؤمن فخذوها و لو من افواه المنافقین»(3) حکمت گمشده هر مؤمن است، آن را فراگیرید گرچه از منافقین باشد، بنابر تحقیقی که صورت گرفته جمله «اطلب العلم من المهد الی اللحد» در جوامع روایی دیده نشد فقط در نهج الفصاحه، ص 64 آمده است.

 سوّمین روش تربیت عقلانی: آزاد اندیشی و پرهیز از تقلید

 یکی از عوامل بسیار مؤثر در تربیت عقلانی مسأله آزاداندیشی و پرهیز از تقلید و تبعیت از نیاکان است. و قرآن کریم پیروی جاهلانه از نیاکان را مردود می داند چرا که باعث رکود عقل و خرد انسانی است. «قالوا بل نتبع ما الفینا علیه آبائنا او لو کان اباؤهم لا یعقلون شیئاً و لا یهتدون»(4) مشرکان گویند: ما پیرو کیش پدران خود هستیم (و به آیین خدایی نمی گرویم) آیا آنان باید تابع پدران خود باشند اگر چه

آنان از خرد بی بهره بوده اند؟

 در جای دیگر می فرماید: «و اذا قیل لهم تعالوا الی ما انزل اللَّه و الی الرسول قالوا حسبنا ما وجدنا علیه اباءنا اولوکان آبائهم لا یعلمون شیئاً و لا یهتدون»(5) هرگاه به آن ها گفته شود: به سوی آنچه خدا نازل کرده و به سوی پیامبر بیایید می گویند: آنچه را از پدران خود یافته ایم مارا بس است آیا نه چنین است که

ص: 179

پدران آنها چیزی نمی دانستند و هدایت نیافته بودند؟ نظیر همین معنا در سوره زخرف آیه 23

و سوره لقمان آیه 21 آمده است.

 موضوع تقلید از نیاکان، در زمان جاهلیّت به شدت رایج بود و به همین دلیل در آیات مختلفی از قرآن منعکس است مسأله افتخار به نیاکان و احترام بی قید و شرط و تا سر حد پرستش در برابر افکار و عقاید آنان جزء رسوم دیرینه آن ها بود متأسفانه امروز هم این مسأله در جوامع بشری و ملل مختلف انسانی وجود دارد و این عمل در واقع یک نوع بت پرستی و منطق جاهلی است که باید با آن مبارزه شود.

فرا می دهند وبا نیروی عقل وخرد بهترین آن ها را بر می گزینند، هیچ تعصبی در آن ها نیست وهیچ گونه محدودیتی در اندیشه آنان وجود ندارد و آن ها جویای حقند و تشنه حقیقت. هر جا آن را بیابند با تمام وجود از آن استقبال می کنند.

 چهارمین روش: ایجاد زمینه سالم تربیتی

 یکی از روش های مفید در تربیت عقلانی و نیروی اندیشه افراد، ایجاد زمینه سالم تربیتی است. دین اسلام به این موضوع عنایت خاصّی دارد و برای ایجاد زمینه سالم تربیتی از نظر خرد و اندیشه و جلوگیری از ضایعاتی که ممکن است از طریق وراثت و همسر گزینی اتفاق افتد، رعایت برخی از امور را لازم می شمارد و در این زمینه دستورات تربیتی خاصی دارد که عبارتند از:

 1. هنگام ازدواج باید به خصوصیات شخصی و نحوه تربیت همسر توجه گردد زیرا کودکان تحت تأثیر آن خصوصیات قرار می گیرند.

 پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «یا ایها الناس ایاکم و خضراء الدمن قیل یا رسواللَّه و ما خضراء الدمن قال المرأة الحسناء فی منبت السّوء» یعنی از ازدواج با فردی که مانند سبزه ای در جای کثیفی رشد یافته اجتناب کنید. گفتند: منظور از خضراء دمن چیست؟ فرمودند: مقصود زن زیبایی است که در خانواده ای فرومایه رشد یافته است. در ازدواج باید به انتقال ویژگی های پدر و مادر به فرزندان

توجه نمود. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «تخیروا لنطفکم فان العرق دسّاس»(1) در انتخاب همسر دقت کنید زیرا ویژگی های پدر ومادر از طریق توارث منتقل می شود.

 2. اسلام برای جلوگیری از ضایعات احتمالی که در اثر وراثت پیش می آید

ص: 181

تأکید می کند که برخی از ازدواج ها صورت نپذیرد. اسلام افراد را از ازدواج با انسان احمق که از نظر هوشی عقب مانده است برحذر می دارد. امام صادق علیه السلام از حضرت علی علیه السلام نقل می کند که فرمود: «ایاکم و تزوج الحمقاء فانّ صحبتها بلاء و ولدها ضیاع»(1) یعنی با زن احمق ازدواج نکنید زیرا همنشینی با او بلا و مصیبت است و

فرزند حاصل از این ازدواج باعث تباهی است.

 3. از نظر اسلام با کسی که مرتکب شرب خمر می شود نباید ازدواج کرد. امام صادق علیه السلام از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل می کند که فرمود: «من زوّج کریمته شارب الخمر فقد قطع رحمها»(2) یعنی کسی که دختر خود را به شرابخوار بدهد رحم او را قطع کرده است شاید مراد از قطع رحم او این باشد که با این ازدواج سبب نازایی او شده است و یا مراد این است که او را از یک پیوند درست و ازدواج محکم و استوار

محروم ساخته است.

 4. اسلام تأکید فراوان دارد که همسری را انتخاب کنید که دارای تعهد دینی و مذهبی باشد گرچه از نظر امکانات مالی واز جهت حسن ظاهر محروم است چون کسی که به خاطر مال وجمال حاضر به ازدواج گردد به هدفش نمی رسد.

 پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «من تزوج امرأة لمالها و کله اللَّه الیه و من تزوجها لجمالها رأی فیها ما یکره و من تزوجها لدینها جمع اللَّه له ذلک»(3) کسی که ازدواج کند به خاطر ثروت زن، خداوند او را وا می گذارد و هر کس ازدواج کند به خاطر جمال می بیند در زن چیزی را که باعث ملالت و کراهت او شود و هر کس به خاطر دین زن ازواج کند خداوند امور دیگر را برای او فراهم می سازد.

ص: 182

پنجمین روش: تمثیل و تشبیه معقول به محسوس

 قرآن یکی از روش های مؤثر در تربیت عقلانی را مسأله تمثیل می داند ولذا در بسیاری از آیات برای پرورش خرد و اندیشه انسان ها مَثَل ذکر شده است.

 مثل بیان یک موضوع است به صورت دیگری، به نوعی که بین آن دو شباهت وجود داشته باشد و با ذکر آن، موضوع اول روشن گردد(1) مثل آنچه را که پوشیده و نامعلوم است آشکار و معلوم می کند و ماهیت امور را روشن می سازد(2) مثل زدن پرده های ابهام را کنار می زند و معقولات را همچون محسوسات جلو چشم آدمی ترسیم می نماید.

 قرآن کریم از مثل برای بیان حقایق و روشن نمودن مفاهیم استفاده نموده تا انسان ها را هدایت و تربیت کند و عقل ها را از آمیختگی به محسوسات و متخیلات به درک معقولات و حقایق برساند. لذا مثال را وسیله ای برای تفکر و تذکر می داند و می فرماید: «و لقد ضربنا للناس فی هذا القرآن من کل مثل لعلهم یتذکرون»(3) یعنی ما در این قرآن از هر چیزی برای مردم مثلی زده ایم، شاید متذکّر شوند «تلک الامثال

نضربها للناس لعلهم یتفکرون» یعنی ما این مثل ها را برای مردم می آوریم، شاید بیاندیشند.

مباحث علمی، تربیتی، اجتماعی، اخلاقی وغیر آن نقش های مؤثر زیر را دارد.

 1. مثال مسایل را حسّی می کند.

 2. مثال راه را نزدیک می کند.

 3. مسایل را همگانی می سازد.

 4. ذکر مثل، درجه اطمینان به مسایل را بالا می برد.

 در قرآن تمثیل های فراوانی ذکر شده است از جمله: تمثیل انفاق در راه خدا به دانه پر برکت.(1) تمثیل زندگانی دنیا به بازی وسرگرمی(2) تمثیل اعمال کافران به خاکستر در برابر باد.(3) تمثیل حق وباطل به آب زلال وکف روی آب(4) تمثیل عالم بی عمل به حیوان(5) تمثیل افراد بی ایمان به چهارپایان(6) تشبیه منافقان به چوبهای خشک(7) در اینجا به سه نمونه از آن اشاره می کنیم:

 1 تمثیل روشن برای بیان ضعفها

 قرآن می فرماید: «یا ایها الناس ضرب مثل فاستمعوا له ان الذین تدعون من دون اللَّه لن یخلقوا ذباباً و لو اجتمعوا له و ان یسلبهم الذباب شیئاً لایستنقذوه منه ضعف الطالب و المطلوب ما قد روا اللَّه حق قدره ان اللَّه لقوی عزیز»(8) ای مردم! مثلی زده شده است، به آن گوش فرا دهید؛ کسانی را که غیر از خدا می خوانید هرگز نمی توانند مگسی بیافرینند، هر چند برای این کار دست به دست هم دهند، و هرگاه چیزی

از آن ها برباید نمی توانند آن را باز پس بگیرند. هم این

ص: 184

طلب کنندگان ناتوانند و هم آن مطلوبان (هم این عابدان و هم آن معبودان) آن ها خدا را آن گونه که باید بشناسند نشناختند خداوند قوی و شکست ناپذیر است.

 2. تمثیل گویایی برای غیبت کردن

 قرآن کریم برای این که مردم را از غیبت کردن برحذر دارد و قبح و زشتی این عمل را کاملاً مجسّم سازد آن را در ضمن یک مثال گویا بیان می کند و می فرماید آیا هیچ یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد «ایحبّ احدکم ان یأکل لحم اخیه میتاً» به یقین همه شما از این امر کراهت دارید «فکر هتموه» تعبیر به (مرده) به خاطر آن است که غیبت در غیاب افراد صورت می گیرد و آنان همچون مردگان قادر بر

دفاع از خویشتن نیستند.

 3. مثال جالب برای مقام والای مجاهدان

 خداوند برای مقام و منزلت مجاهدان در راهش، مثالی جالب ذکر می کند، به این صورت که خود را خریدار و مؤمنان را فروشنده معرفی کرده، می گوید: خداوند از مؤمنان جان ها و اموالشان را خریداری می کند و در برابر این متاع، به آنها بهشت می دهد «ان اللَّه اشتری من المؤمنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنه» و چون در هر معامله ای در حقیقت پنج رکن اساسی وجود دارد که عبارتند از: خریدار، فروشنده، متاع،

قیمت و سند معامله خداوند در این آیه به تمام ارکان آن اشاره نموده، خود را (خریدار) و مؤمنان را (فروشنده) و جان ها و اموال را (متاع) و بهشت را (ثمن و قیمت) برای این معامله قرار داده و به دنبال آن به (اسناد) معتبر و محکم این معامله که پنجمین رکن است اشاره کرده، می فرماید: این وعده حقی است بر عهده خداوند که در سه کتاب آسمانی (تورات، انجیل، قرآن) آمده است. «وعداً علیه حقاً فی التوراة و الانجیل و

القرآن»(1)

ص: 185

تمثیل در روایات

 1. مَثَل مؤمن: قال الکاظم علیه السلام: «المؤمن کمثل کفتی المیزان کلما زید فی ایمانه زید فی بلائه»(1) مؤمن همانند دو کفه ترازوست، هر اندازه در ایمانش فزونی باشد در گرفتاریش فزونی است. قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «مثل المؤمن کمثل الارض منافعهم منها و اذا هم علیها»(2) مثل مؤمن همانند زمین است، منافع و سودهای مردم از آن است و آزار و اذیت مردم بر آن.

 3. مثل مؤمنان در محبت: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «مثل المؤمنین فی توادّهم و تراحمهم و تعاطفهم کمثل الجسد اذا اشتکی منه عضو تداعی له سائر الجسد بالسهر والحمّی»(3) مثل مؤمنین در دوستی و رحمت و عطوفت ورزیدن به یکدیگر، همانند یک پیکر است هنگامی که عضوی از آن به درد آید سایر اعضا گرفتاری بیداری و تب پیدا می کنند.

 3. مثل اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «مثل اهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق» مثل اهل بیت من همانند کشتی نوح است، هر کس بر آن سوار شود نجات یابد و هر که تخلف ورزد غرق گردد.(4)

 4. مثل عالم بی عمل: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «مثل من یعلّم الناس الخیر و ینسی نفسه کمثل المصباح الذی یضیئ للناس و یحرق نفسه»(5) مثل کسی که به مردم خیر و خوبی بیاموزد و خود را فراموش کند، همانند چراغ است که برای مردم نور و روشنایی بخشد و خود بسوزد.

 5. مثل همنشین صالح: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «مثل الجلیس الصالح مثل العطّار ان لم یعطک من عطر اصابک من ریحه»(6) مثل همنشین شایسته چون

ص: 186

عطرفروش است اگر از عطرش به تو نبخشد، از بوی عطرش بهره مند شوی.

 6. مثل دانشمندان: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «ان مثل العلماء فی الارض کمثل النجوم فی السماء یهتدی بها فی ظلمات البرّ و البحر»(1) همانا مثل دانشمندان در زمین، مانند ستارگان آسمان است که در تاریکی ها خشکی و دریا به وسیله آن ها هدایت حاصل می شود.

 7. مثل برادر دینی: «مثل الاخوین مثل الیدین تغسل احدهما الاخری»(2)

 دو برادر (دینی) همچون دو دست باشند که یکی دیگری را بشوید.

 8. مثل حریص به دنیا: قال الباقرعلیه السلام: «مثل الحریص علی الدنیا مثل دودة القزّ کلما ازدادت من القزّ علی نفسها لفّاً کان ابعد لها من الخروج حتی تموت غمّاً»(3)

 مثل حریص بر دنیا همانند کرم ابریشم است که هر اندازه بر اطراف خود تار بتند او را از بیرون آمدن باز دارد تا از روی اندوه بسیار بمیرد.

 9. مثل نمازهای پنج گانه: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «مثل الصلوات الخمس کمثل نهر جار عذب علی باب احدکم یغسل فیه کلّ یوم خمس مرّات فما یبقی ذلک من الدّنس»(4) مثل نمازهای پنجگانه همچون نهری است که آب گوارای آن بر جلو در خانه یکی از شما جاری باشد و هر روز پنج مرتبه خود را در آن بشوید و هیچ آلودگی از وی به جای نماند.

 10. مثل تعلیم علم در کودکی: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «مثل الذی یتعلّم فی صغره کالنقش فی الحجر و مثل الذی یتعلّم فی کبره کالذی یکتب علی الماء»(5) مثل کسی که در کودکی علم فرا گیرد، چون نقش بر روی سنگ باشد و کسی که در بزرگی دانش آموزد همچون نوشتن بر آب باشد.

ص: 187

 ششمین روش: مشورت با خردمندان

 یکی از روش های تربیت عقلانی مسأله مشورت کردن با افراد صاحب خرد و اندیشه است. چون یک انسان هر قدر از نظر فکری نیرومند باشد نسبت به مسایل مختلف تنها از یک یا چند بعد می نگرد و ابعاد دیگر بر او مجهول می ماند امّا هنگامی که مسایل در شورا مطرح گردد و عقل ها و تجربه ها و دیدگاه های مختلف به کمک هم بشتابند، مسایل کاملاً پخته و کم عیب و نقص می گردد و از لغزش دورتر است.

 اصولاً مردمی که کارهای مهم خود را با مشورت و صلاح اندیشی یکدیگر انجام می دهند کمتر گرفتار اشتباه می شوند؛ به عکس افرادی که گرفتار استبداد رأی هستند و خود را بی نیاز از افکار دیگران می دانند هر چند از نظر فکری فوق العاده باشند غالباً گرفتار خطاها و اشتباهات خطرناک و دردناکی می شوند.

 یکی دیگر از فواید مشورت این است که انسان ارزش شخصیت افراد و میزان دوستی و دشمنی آن ها را با خود درک خواهد کرد.

 قرآن کریم برای این موضوع اهمیت خاصی قایل شده تا آن جا که آن را یک برنامه مستمر مؤمنان می شمرد نه یک کار زودگذر و موقت. می فرماید کارهای آنها در میانشان به صورت شورایی است «و امرهم شوری بینهم»(1)

 و جالب این که خود پیامبر با این که عقل کل به شمار می رود خداوند به او خطاب می کند: «و شاورهم فی الامر»(2) در کارها با مسلمانان مشورت کن گرچه کلمه (الامر) در آیه شریفه مفهوم وسیعی دارد و همه کارها را شامل می شود ولی مسلّم این است که پیامبر هرگز در احکام الهی با مردم مشورت نمی کرد بلکه در آن ها صرفاً تابع وحی بود. بنابراین، مورد مشورت تنها

ص: 188

در طرز اجرای دستورات و نحوه پیاده کردن احکام

الهی بود و به عبارت دیگر، پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در قانون گزاری هیچ وقت مشورت نمی کرد و تنها در طرز اجرای قانون نظر مسلمانان را می خواست و به رأی و نظر آن ها احترام قایل می شد و گاهی نظر آن ها را مقدم می داشت و ترجیح می داد با این که مشکلاتی از این ناحیه حاصل می شد که نمونه مشورت پیامبر را در جنگ احد ملاحظه می کنیم.

 پیامبر اکرم قبل از مبارزه با دشمنان خود همه اصحاب و اهل مدینه را دعوت کرد و برای رسیدگی به این مسأله جلسه ای تشکیل داد و موضوع دفاع را آشکارا با آن ها در میان گذاشت؛ سپس در این که در داخل مدینه به پیکار دست زنند و یا از شهر خارج شوند با مسلمانان به مذاکره و مشورت پرداخت و عده ای گفتند: از مدینه خارج نشویم و در کوچه های تنگ شهر با دشمن بجنگیم، زیرا در این صورت حتی مردان ضعیف و زنان و

کنیزان نیز به لشکر می توانند کمک کنند و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نیز با این نظریه موافق بود که از مدینه خارج نشوند ولی گروهی از جوانان و جنگجویان با این رأی مخالف بودند. سعدبن معاذ و چند نفر از قبیله اوس برخاستند و گفتند: ای پیامبر! در گذشته کسی از عرب قدرت این که در ما طمع کند نداشته است با این که در آن موقع ما مشرک و بت پرست بودیم و هم اکنون تو در میان ما هستی چگونه

می توانند در ما طمع کنند؟ نه، حتماً باید از شهر خارج شده، با دشمن بجنگیم اگر کسی از ما کشته شود شربت شهادت نوشیده و اگر هم کسی نجات یافت به افتخار جهاد در راه خدا نایل شده است.

 این گونه سخنان و حماسه ها طرفداران خروج از مدینه را بیشتر کرد به طوری که طرح عبداللَّه بن ابی در اقلیت افتاد؛ خود پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم با این که به خروج از مدینه تمایل نداشت، به این مشورت احترام گذاشت و نظریه طرفداران خروج از مدینه را انتخاب کرد.

ص: 189

 در روایات اسلامی تأکید زیادی روی مشاوره شده است:

 1. رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «انه ما من رجل یشاور احداً الاّ هدی الی الرشد» احدی در کارهای خود مشورت نمی کند مگر این که به راه راست و مطلوب هدایت می شود(1).

 2. حضرت علی علیه السلام: «من استبدّ برأیه هلک و من شاور الرجال شارکها فی عقولها» کسی که استبداد به رأی داشته باشد هلاک می شود و کسی که با افراد بزرگ مشورت کند در عقل آن ها شریک شده است(2). البته این معنا روشن است که هر کس نمی تواند طرف مشورت قرار گیرد زیرا برخی افراد نقاط ضعفی دارند که مشورت با آن ها نه تنها موجب تربیت عقلانی و نیروی خرد و اندیشه انسان نیست بلکه مایه بدبختی و عقب

افتادگی است.

 3. حضرت علی علیه السلام: می فرماید: با سه طایفه مشورت نکن «لاتدخلنّ فی مشورتک بخیلاً یعدل بک عن الفضل و یعدک الفقر» با افراد بخیل مشورت نکن زیرا تو را از بخشش و کمک به دیگران باز می دارند و از فقر می ترسانند.

 «ولاجباناً یضعفک عن الامور» همچنین با افراد ترسو مشورت نکن زیرا آن ها تو را از انجام کارهای مهم باز می دارند.

 «ولا حریصاً یزین لک الشرّه بالجور» وبا افراد حریص مشورت نکن که آن ها برای جمع آوری ثروت و کسب مقام، ستمگری را در نظر تو جلوه می دهند.(604)

604) نهج البلاغه، نامه 53.

ص: 190

عمل صالح از عوامل مهم و از ارکان مؤثر در تربیت است لیکن مراحل اولیه آن، این چنین است امّا مراحل عالیه آن از اهداف مهم تربیت نفس است. قرآن کریم می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا آمنوا باللَّه و

رسوله»(1) ای کسانی که ایمان آورده اید! ایمان (واقعی) به خدا و پیامبرش بیاورید. در این آیه خداوند به تمام مؤمنانی که ظاهراً اسلام و ایمان به خداوند را پذیرفته اند امّا هنوز ایمان در اعمال جان آن ها نفوذ نکرده است می فرماید: از صمیم دل ایمان بیاورند.

بده «انظرنی الی یوم یبعثون»(1) با همه این ها قرآن

درباره اش می فرماید: «ابی و استکبر و کان من الکافرین»(2) او امتناع و استکبار کرد و از کافران گردید.

 بسیاری از اهل کتاب به حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم عقیده داشتند و می دانستند او پیامبر است و حتی او را مانند پسران خود می شناختند ولی حق را کتمان می کردند و به عقیده خویش تسلیم نبودند «الذین اتیناهم الکتاب یعرفونه کما یعرفون ابناءهم و ان فریقاً منهم لیکتمون الحق و هم یعلمون»(3) بنابراین، ایمان به معنای اعتقاد تنها نیست بلکه به معنای تسلیم در ظاهر و باطن است و مؤمن آنست که

به حق تسلیم شود.(4) «انما المؤمنون الذین امنوا باللَّه و رسوله ثم لم یرتابوا»(5)

 حقیقت ایمان چیست؟

 حضرت علی علیه السلام می فرماید: «ان من حقیقه الایمان ان تؤثرالحق و ان ضرک علی الباطل و ان نفعک»(6) حقیقت ایمان این است که حق و حقیقت را بپذیری و اختیار کنی اگر چه برای تو ضرر دارد بر باطل، گرچه باطل برای تو سود و منفعت دارد.(7) و نیز می فرماید: «لا یصدق ایمان عبد حتی یکون بما فی یداللَّه اوثق منه بما فی یده»(8) ایمان بنده صادق نیست و حقیقی نیست مگر این که اعتمادش به خداوند بیشتر باشد از

آنچه که در اختیار خودش می باشد.

 «اجعلتم سقایة الحاجّ و عمارة المسجد الحرام کمن آمن باللَّه و الیوم الاخر و

ص: 193

جاهد فی سبیل اللَّه»(1) عباس عمومی پیامبر و شیبه هرکدام بر دیگری افتخار می کردند، عباس به آبرسانی خود به زائران خانه خدا مباهات می کرد و شیبه به کلیدداری. حضرت علی علیه السلام فرمود: من با سنّ کم خود به این افتخار می کنم که من با شمشیر جهاد کردم تا شما به خدا و پیامبر آیمان آوردید. آن ها ناراحت شده، نزد

پیامبر آمدند و جریان را گفتند. در این هنگام آیه فوق نازل شد.

 از این آیه استفاده می شود که ارزش عمل به زنده بودن آن وداشتن روح ایمان است و امّا عمل بی ایمان که همچون لاشه ای بی روح است از نظر دین و در بازار حقیقت، هیچ وزن وارزشی ندارد. پس مؤمنین نباید ظاهر اعمال را معتبر شمرده، آن را ملاک فضیلت ومایه قرب به خدا بدانند، بلکه باید آن را بعد از نظر داشتن حیات که همان ایمان وخلوص است به حساب بیاورند.(2)

مترتّب بر یکدیگر است و دو وصف اخیر مربوط به اعمال ظاهری است. «انما المؤمنون اذا ذکر اللَّه و جلت قلوبهم و اذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایماناً و علی ربهم یتوکلون الذین یقیمون الصلوة و مما رزقناهم ینفقون اولئک هم المؤمنون حقاً»(1)

 6. هجرت در راه خدا.

 7. جهاد در راه خداوند.

 8. پناه دادن و یاری کردن مسلمانان. «والذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا فی سبیل اللَّه و الذین اووا و نصروا اولئک هم المؤمنون حقاً»(2)

عقد بالقلب لفظ باللسان عمل بالجوارح لا یکون الایمان الاّ هکذا»

 مشهور بین علماء آنست که ایمان صرف اعتقاد قلبی است و عمل جزء کمال ایمان است. شاهدش روایاتی است که گوید ایمان کامل نمی گردد مگر به بعضی از امور مانند تفقّه در دین و اندازه گیری در زندگی و صبر در مصائب.

و زکات را انجام می دهند.

 6. بهترین بندگان خداوند شدن: «ان الذین امنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریّة»(1) به تحقیق اهل ایمان و عمل صالح بهترین بندگان خداوند هستند و بهترین مردمان هستند. روایات فراوانی از طرق شیعه و سنی آمده که آیه «اولئک هم خیرالبریه» به حضرت علی علیه السلام و شیعیان او تفسیر شده است. ابن عباس می گوید: هنگامی که این آیه شریفه نازل شد پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به علی علیه السلام

فرمود: «هو انت و شیعتک تأتی انت و شیعتک یوم القیمة راضیین مرضیین و یاتی عدوک غضبانا مقمحین»

 منظور از این آیه تو و شیعیانت هستید که در روز قیامت وارد عرصه محشر می شوید در حالی که شما از خداوند راضی و خداوند هم از شما راضی است و دشمنت خشمگین وارد محشر می شود و به جهنم به زور می رود.(2)

 7. شکرگزاری خداوند: «فمن یعمل من الصالحات و هو مؤمن فلا کفران لسعیه»(3) هر کس چیزی از اعمال صالح انجام دهد، در حالی که ایمان داشته باشد تلاش و کوشش او مورد ناسپاسی قرار نمی گیرد.

آن ها در راه خدا جان می دادند و پیامبر را در جبهه جنگ تنها نمی گذاشتند «انما المؤمنون الذین آمنوا باللَّه و رسوله و اذا کانوا معه علی مر جامع لم یذهبوا حتی یستأذنوه»(1) امّا بعضی از اصحاب پیامبر به خاطر رسیدن به مسایل مادی، پیامبر را در مراسم نماز جمعه تنها گذاشتند. «و اذا راؤا تجارة او لهواً انفضّوا الیها و ترکوک

قائماً»(2) در شأن نزول این آیه می خوانیم: وقتی بعضی از مسلمانان خبر آمدن کاروان تجارتی را شنیدند نماز جمعه را ترک کردند و به سوی کاروان تجارتی رفتند.

 قال الصادق علیه السلام: «یا عبدالعزیز ان الایمان عشر درجات بمنزله السّلم یصدر منه مرقاة بعد مرقاة فلا یقولنّ صاحب الاثنین لصاحب الواحد لست علی شی حتی ینتهی الی العاشر فلا تسقط من هو دونک فیسقطک من هو فوقک و اذا رأیت من هو اسفل منک بدرجه فارفقه الیک برفق و لا تحملن علیه ما لا یطیق فتکسّره فان من کسّر مؤمناً فعلیه جبره»(3) امام صادق علیه السلام می فرماید: ای عبدالعزیز! ایمان مانند

نردبام است که ده پله دارد و مؤمنان پله ای را بعد از پله دیگر بالا می روند؛ پس کسی که در پله دوم است نباید به آنکه در پله اول است بگوید: تو هیچ ایمان نداری تا برسد به دهمی. (که نباید چنین سخنی به نهمی بگوید) پس آن که را از تو پایین تر است دور نیانداز که بالاتر از تو را دور می اندازد و چون فردی را پایین تر از خود دیدی با ملایمت او را به سوی خود کشان و چیزی را هم که طاقت ندارد بر او تحمیل مکن

که او را بشکنی زیرا هر که مؤمنی را بشکند بر او لازم است جبرانش کند.

 از این روایت به دست می آید که خداوند متعال به هر یک از افراد انسان

ص: 200

استعداد و قابلیت مخصوصی عنایت نموده که ممکن نیست از آن مقدار تجاوز کند و به درجه بالاتر که استعدادش را ندارد برسد البته عطای خداوند قابلیت است و خود انسان باید با مجاهدت و کوشش در اکتساب، استعداد خود را به مرحله فعلیت برساند ولی روایت ناظر به کسانی است که در برخورد با دیگران اگر از نظر ایمان از آن ها کمتر هستند آن ها

را توبیخ و سرزنش و تحقیر نکنند در واقع این روایت شریف بهترین روش تعلیم و تربیت را به انسان می آموزد.

 اولاً می فرماید: اگر تو در پله دوم و دیگری در پله اول از معارف و علوم و اخلاق است ولی استعداد ترقی به پله دوم را دارد او را مأیوس و شکسته دل مکن و به او مگو تو قابل نیستی چیزی نخواهی شد. ثانیاً در صدد تعلیم و تربیت او باش ثالثاً از او توقع نداشته باش که در یک روز با چند جمله به درجه تو رسد بلکه با نرمی و ملایمت و آهسته از او دستگیری کن تا بذر استعدادش ترقی کند. رابعاً بدان که اگر دل مؤمنی را

شکستی و او را از تحصیل معارف دلسرد کردی بر تو لازم است این شکست را جبران کنی و دوباره به تشویق و ترغیب او بپردازی.

 امام صادق علیه السلام در بیانی دیگر می فرماید ایمان دارای ده درجه و مرتبه است همانند نردبام که ده پله دارد که از پله ای به پله دیگری ترقی حاصل می شود و بعد می فرماید: مقداد در پله هشتم و ابوذر در پله نهم است و سلمان در پله دهم است که تمام مراحل ایمان را طی کرده است. «ان الایمان عشر درجات بمنزلة السلّم یصدر منه مرقاة بعد مرقاة و کان المقداد فی الثامنة و ابوذر فی التاسعة و سلمان فی

العاشرة»(645)

645) بحارالانوار، ج 22، ص 341.

ص: 201

تصبروا و تتقوا لا یضرکم کیدهم شیئاً»(1) اگر نیکی به شما برسد آن ها ناراحت می شوند و اگر حادثه ناگواری رخ دهد خوشحال می شوند امّا اگر در برابر آن ها صبر کنید و تقوا پیشه کنید نقشه های خائنانه آن ها در شما تأثیر نمی کند.

 2. تقوا در غذا خوردن: «وکلوا مما رزقکم اللَّه حلالاً طیباً واتقوا اللَّه»(2) از نعمت های حلال وپاکیزه ای که خدا به شما روزی داده بخورید وتقوا پیشه کنید.

 3. تقوا در معامله: «یا ایها الذین آمنوا لا تأکلوا الربا اضعافاً مضاعفة و اتقوا اللَّه لعلکم تفلحون»(3) ای اهل ایمان! (سود پول) را چند برابر نخورید و از خدا بپرهیزید تا رستگار شوید.

 4. تقوا در پیروی از پیامبر: «و ما اتاکم الرسول فخذوه و ما نها کم عنه فانتهوا و اتقوا اللَّه»(4) آنچه را که پیامبر آورده بگیرید و اجرا کنید و آنچه را که از آن نهی کرده خودداری کنید و تقوا پیشه کنید.

 5. تقوا در معاشرت با مردم: «ولا یغتب بعضکم بعضاً ایحبّ احدکم ان یأکل لحم اخیه میتاً فکر هتموه و اتقوااللَّه»(5) غیبت نکند برخی از شما از برخی دیگر؛ آیا دوست دارد یکی از شما گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس کراهت دارید و تقوا پیشه کنید.

 6. تقوا در انفاق: «فاما من اعطی و اتّقی و صدّق بالحسنی فسنیسّره للیسری»(6) آن کس که در راه خدا انفاق کند و تقوا پیشه کند و جزای نیک الهی را تصدیق نماید ما او را در مسیر آسانی قرار می دهیم.

 7. تقوی در برخورد با مشرکان: «ولا یجرمنّکم شنأن قوم الاّ تعدلوا اعدلوا هو

ص: 203

اقرب للتقوی واتّقوا اللَّه»(655) دشمنی با جمعیتی، شما را به گناه ترک عدالت نکشاند عدالت کنید که به پرهیزکاری نزدیکتر است و از خدا بپرهیزید.

 6. پذیرش اعمال: «انما یتقبّل اللَّه من المتقین»(1) منحصراً خداوند اعمال پرهیزگاران را می پذیرد.

 7. رسیدن به رستگاری: «انّ للمتقین مفازاً»(2) به درستی که برای پرهیزکاران است.

 8. محبوب خداوند شدن: «ان اللَّه یحبّ المتقین»(3) به درستی که خداوند پرهیز کاران را دوست دارد.

کوتاهی آرزوها، بهره برداری از فرصت ها.

 ب) پرهیز از تکلفات: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «انا و اتقیاء امّتی براء من التکلّف»(1) پیامبر فرمود: من و پرهیز کاران امّتم از تکلّف دوریم.

 ج) محاسبه نفس: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «یا اباذر لا یکون الرجل من المتقین حتّی یحاسب نفسه اشدّ من محاسبة الشریک شریکه فیعلم من این مطعمه و من این مشربه و من این ملبسه امن حلّ ذلک ام من حرام»(2)

 پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود ای اباذر! آدمی به تقوا دست نمی یابد جز آن که خود را به شدیدترین وجه به محاسبه گیرد، همچون محاسبه شریک در مورد شریک خود و بداند که خوراک و پوشاک وی از چه راهی به دست می آید آیا از راه مشروع و یا از طریق نامشروع.

 د) مخالفت نفس: «اجعلوا قلوبکم بیوتاً للتقوی و لا تجعلوا قلوبکم مأوی الشهوات»(3) دلهای خود را پایگاه تقوی قرار دهید و آن را جایگاه شهوات نفسانی و شیطانی قرار ندهید.

 ه) تسلیم در برابر حق: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «اتقی الناس من قال الحقّ فیماله و علیه»(4) انسان با تقوی کسی است که سخن حق بگوید، خواه به نفع وی تمام شود یا بر ضرر او.

 4. آثار و فواید تقوا

 الف) نیل به مقصود: قال علی علیه السلام: «اعلموا انّه من یتّق اللَّه یجعل له مخرجاً من الفتن ونوراً من الظلم ویخلّده فیما اشتهت نفسه ونیل له منزلة الکرامة عنده»(5)

ص: 207

 آگاه باشید کسی که تقوا پیشه کند، خداوند برای او راهی در جهت رهایی از فتنه ها فراهم خواهد ساخت و در گمراهی ها نور و بصیرتی را به او ارزانی می دارد و وی را بدانچه که تمایل دارد نایل خواهد ساخت و در جوار خویش جایش خواهد داد.

 ب ) مصونیت: قال علی علیه السلام: «اعلموا عباداللَّه ان التقوی حصن حصین و الفجور حصن ذلیل»(1) بندگان خدا! بدانید که تقوا دژ مستحکم الهی است و گناه و تبهکاری، جایگاه ذلت و خواری است.

 ج) درمان: قال علی علیه السلام: «انّ تقوی اللَّه دواء داء قلوبکم وبصر عمی افئدتکم و شفاء مرض اجسادکم وصلاح فساد صدروکم وطهور دنس انفسکم و جلا غشاء ابصارکم»(2) تقوا دوای درد قلب و روح و مایه بینایی دیدگان دل و باعث درمان بیماری و روان و نیز سبب طهارت و پالایش دل از آلودگی هاست.

 د) عزت: قال النبی صلی الله علیه وآله وسلم «من اراد ان یکون اعزّ الناس فلیتّق اللَّه»(3)

 کسی که می خواهد عزیزترین افراد باشد باید تقوا الهی را پیشه خود سازد.

 ه) تقویت اوصاف نفسانی:

 قال علی علیه السلام: «العقل شجرة اصلها التّقی و فرعها الحیاء و ثمرتها الورع فالتقوی تدعوا الی خصال ثلاث الی التفقّه فی الدین و الزهد فی الدنیا و الانقطاع الی اللَّه تعالی...»(678) عقل درختی است که ریشه آن تقوا و شاخه آن حیا و میوه آن ورع و پارسایی است. پس تقوا آدمی را به سه خصلت فرا می خواند: آگاهی در دین زهد و بریدن از دنیا و الفت به لقاءاللَّه.

678) مواعظ العددیه، ص 85.

ص: 208

دعاؤکم»(1) بگو: پروردگار من به شما اعتنا نمی کند اگر دعای شما نباشد.

 3. خداوند دعاها را مستجاب می کند. «و اذا سألک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع...»(2) هرگاه بندگان من از تو سؤال کنند درباره من، به درستی که من نزدیک هستم و خواسته دعا کننده را اجابت خواهم کرد.

مطرح کرده است و نکات دقیقی در آن به کار رفته که از اهمیت فوق العاده استجابت دعا حکایت می کند.

 1. اساس سخن در این آیه بر سخن خداوند از متکلّم وحده نهاده شده و هیچگونه غیبت ومانند آن در آن منظور نشده واین اهمیت مطلب را می رساند.

 2. تعبیر خداوند متعال به (عبادی) (بندگانم) به جای (الناس) بر عنایت و رأفت خداوند نسبت به بندگان خویش دلالت دارد.

 3. در پاسخ، واسطه را حذف نموده ومستقیماً خود جواب فرموده به جای اینکه بفرماید: «اذا سألک عبادی عنی فقل انی قریب» فرموده است «فانّی قریب»

 4. پاسخ را با کلمه (انّ) (فانّی) مورد تأکید قرار داده است.

 5. موضوع قرب به خدا با وصف (قریب) آمده که دلالت بر ثبات و دوام این قرب دارد.

 6. موضوع اجابت دعا به صورت جمله فعلیّه و بافعل مضارع (اجیب) آورده شده که دلالت بر استمرار و تجدد می کند.

 7. اجابت دعا به جمله (اذادعان) مقید شده یعنی در صورتی که مرا بخواند و این قید چیزی بر اصل مطلب نیست چون فرض کلام خواندن خداست و این نشان گر آن است که دعای دعاکنندگان بدون هیچ قید و شرطی مورد پذیرش قرار می گیرد. این نکته نیز از آیه شریفه «ادعونی استجب لکم» به دست می آید.

 هر یک از این نکات به نوبه خود بر شدت عنایت به امر دعا دلالت دارد و از خصوصیات این آیه شریفه آن است که با همه اختصارش هفت مرتبه ضمیر متکلم در آن تکرار شده است.

 فخر رازی گوید: انسانی که دعا می کند، مادامی که ذهن او به غیر خدا

ص: 211

مشغول است در حقیقت دعا نمی کند لذا هرگاه انسان از تمام اسباب قطع علاقه کرد آن گاه قرب و نزدیکی حاصل می شود و هرگاه به خودش توجه داشته باشد به خداوند نزدیک نیست، چون همین توجه به نفس، انسان را از خدا دور می کند از این جا معنای قرب به خدا در پرتو دعا که عبارت است از قطع علاقه از همه چیز و فقط توجه به خداوند روشن می شود.

 مرحوم فیض کاشانی گوید:

 گفتم که روی خوبت از ما چرانهانست

گفتاتوخودحجابی ورنه رخم عیان ست

 گفتم فراق تا کی گفتا که تا تو هستی

گفتم نفس همین است گفتاسخن همانست

 سعدی گوید:

 دوست نزدیک تر از من به من است

وین عجب تر که من از وی دورم

 امام صادق علیه السلام می فرماید: دعا کردن نفوذش بیشتر از نوک نیزه است «الدعاء انفذ من السنان»(1) حضرت علی علیه السلام می فرماید: عالم ترین مردم کسی است که بیشتر دعاء و سؤال می کند «اعلم الناس باللَّه اکثر هم له مسئلة»(2)

 2. دفع بلاء به وسیله دعا: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «ادفعوا ابواب البلاء بالدعاء»(3) به وسیله دعا، درهای گرفتاری ها را به روی خود ببندید.

 3. تمام نیازها را باید از خداوند خواست: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «لیسأل احدکم ربه حاجته کلّها حتی یسأله شسع نعله اذا انقطع»(4) هر یک از شما نیاز خود را از خداوند بخواهد حتی اگر بند کفش او پاره شود. «یا موسی سلنی کلّ ما تحتاج الیه حتی علف شاتک و ملح عجینک»(5) ای موسی! همه نیازها حتی علف گوسفند و نمک غذای خود را از من بخواه.

 4. شرایط اجابت دعا:

 1. معرفت خداوند: قال قوم للصادق علیه السلام: «ندعوا فلایستجاب لنا؟ قال لانّکم تدعون من لاتعرفونه»(6) گروهی به امام صادق علیه السلام گفتند: ما دعا می کنیم و مستجاب نمی شود حضرت فرمود: کسی را می خوانید که به او شناخت ندارید.

 2. عمل شایسته: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «یکفی من الدعاء مع البرّ ما یکفی الطعام من الملح»(7) با عمل نیک، دعا به اندازه نمک برای طعام کفایت می کند.

 3. غذای حلال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: « - لمن قال له اُحبّ ان یستجاب دعائی - طهر مأکلک و لا تُدخل فی بطنک الحرام»(8) پیامبر به کسی که عرض کرد:

ص: 213

دوست دارم دعایم مستجاب شود؛ فرمود: غذای خود را پاک کن و از حلال استفاده کن و حرام را در شکم خود داخل نکن.

 4. حضور قلب: قال الصادق علیه السلام: «ان اللَّه لا یستجیب دعاء بظهر قلب ساه فاذا دعوت فاقبل بقلبک ثم استیقن بالاجابة»(1) امام صادق علیه السلام فرمود: دعای کسی که قلب او متوجه خدا نیست مستجاب نمی شود؛ هرگاه خدا را خواندی با قلب خود به خدا رو بیاور آن گاه یقین به اجابت داشته باش.

 11. قبل از دعا دو رکعت نماز بخواند.

 12. دعا را کوچک نشمارد.

 13. در میان جمعیت و همراه با آنان دعا کند.

 14. در حال دعا گریه و زاری نماید.

 15. در دعا و در خواست از خداوند بلند نظر و با همّت باشد.

 16. به گناهان خود اعتراف کند.

 17. برای همه مؤمنان دعا کند و دعایش عمومی باشد.

 18. با اطمینان و یقین به اجابت دعا کند.

 19. از گناهان توبه نماید و مظالم بندگان را رد کند.

 20. از همه انسان ها قطع امید کند.(1)

هست، ولی حقیقتاً از خدا نیست، مثل این که حاجتی را از خدا بخواهد ولی دل به اسباب عادی یا امور وهمی بسته باشد که گمان دارد کفایت امرش می کند. در این صورت خواستن به حسب حقیقت از خدا نیست، زیرا خدایی که دعاها را

مستجاب می کند کاری را با شرکت اسباب و اوهام انجام نمی دهد.(1)

در اجابت معنا ندارد و تأخیر در اجابت از جانب خدای حکیم (معاذاللَّه) کاری عبث و بیهوده خواهد بود که البته چنین نیست. چگونه ممکن است خداوند منّان به خاطر دادن نعمتی، امر به دعا کند. در صورتی که اوّلاً بسیاری از نعمت ها را بی دعا می دهد و بسیاری از افراد هستند که در تمام طول عمر خود هرگز دعا نمی کنند امّا غرق در نعمت های دنیوی

خدا هستند و چگونه ممکن است خداوند متعال خود نقض غرض کند امر به دعا کند آن گاه که بنده دعا کرد اجابت دعا را تأخیر بیاندازد؟ روایتی از امام علیه السلام نقل شده که دو نفر یکی محبوب خداوند و دیگر مبغوض پروردگار است با هم دعا می کنند خداوند به ملائکه فرمان می دهد به آن که مبغوض پروردگار است زودتر پاسخ داده شود و به محبوب خدا دیرتر. راستی اگر فلسفه دعا پاسخ گرفتن باشد این امر چه معنا می دهد

که شخص بدکار و مبغوض درگاه الهی زودتر پاسخ بشنود؟ آیا مزد بدکاری و دوری از خدا می گیرد؟ و یا نه مزد را دیگری، با دیرتر پاسخ شنیدن می برد که البته باید چنین باشد.

تو بر زبان واذنی است که به ما داده ای تا تو را بخوانیم. سپس می فرماید: «استغفرک من کل لذّة بغیر ذکرک ومن کل راحة بغیر انسک ومن کل سرور بغیر قربک ومن کل شغل بغیر طاعتک»(1) خداوندا! از تو آمرزش می طلبم از هر لذت، اگر در آن جز به

یاد تو باشم واز هر راحت اگر جز به تو انس داشته باشم و از هر شادمانی اگر غیر از نزدیکی تو باشد واز هر شغل که طاعت تو در آن نباشد.

 4. اعراض از یاد حق و قرین بودن با شیطان: «و من یعش عن ذکر الرحمن نقیّض له شیطاناً فهو له قرین»(1) و هر کس از یاد خدا روی گردان شود، شیطان را به سراغ او می فرستیم و همواره قرین او باشد.

 5. فراوان به یاد خداوند بودن: «یا ایها الذین آمنوا اذکروا اللَّه ذکراً کثیراً»(2) ای اهل ایمان خداوند را فراوان یاد کنید.

 6. یاد خداوند در تمام احوال: «فاذا قضیتم الصلاة فاذکرواللَّه قیاماً و قعوداً و علی جنوبکم»(3) و هنگامی که نماز را به پایان رسانیدید خدا را یاد کنید در حال ایستادن و نشستن و به هنگامی که به پهلو خوابیده اید.

 7. یاد خدا از روی تضرّع و خوف: «و اذکر ربک فی نفسک تضرعاً و خیفةً»(4) پروردگارت را در دل خود از روی تضرع و خوف و آهسته و آرام یاد کن.

 8. کسب و تجارت، مردان الهی را از یاد خدا باز نمی دارد: «رجال لاتلهیهم تجارة و لا بیع عن ذکر اللَّه و اقام الصلاة»(5) مردانی که نه تجارت و نه داد و ستد آن ها را از یاد خدا و برپا داشتن نماز غافل نمی سازد.

 9. یاد نعمت های الهی: «یا بنی اسرائیل اذکروا نعمتی التی انعمت علیکم»(6) ای بنی اسرائیل به یاد نعمتی که به شما دادم باشید.

 10. فرار اهل کفر از یاد الهی: «و اذا ذکرت ربک فی القرآن وحده ولّوا علی ادبارهم نفوراً»(7) هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی، پشت می کنند و از تو روی بر می گردانند.

 11. مال و فرزند نباید انسان را از یاد حق باز دارد: «یا ایها الذین آمنوا لا تلهکم اموالکم و لا اولادکم عن ذکر اللَّه»(8) ای اهل ایمان! ثروت های شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا باز ندارد.

 12. شیطان عامل فراموشی خداوند: «استحوذ علیهم الشیطان فانسیهم ذکر اللَّه»(9) شیطان بر آن ها چیره شد و یاد خدا را از خاطر آن ها برده است.

 «عن ابی عبداللَّه قال ما من شئ الا و له حد ینتهی الیه الا الذکر فلیس له حد ینتهی الیه» سپس امام علیه السلام می افزاید: خداوند نمازهای فریضه را واجب نمود. هر کس آن ها را ادا کند حد آن تأمین شده، ماه مبارک رمضان را هر کس روزه بگیرد حدّش تأمین شده و حج را هر کس یک مرتبه انجام دهد همان، حدّ آن است جز ذکر خداوند که به مقدار کم راضی نگشته است و برای کثیر آن حدی قایل نشده سپس به عنوان شاهد این

آیه شریفه را تلاوت کردند: «یا ایها الذین آمنوا اذکروا اللَّه ذکراً کثیراً»(1)

یک از بندگان در روز قیامت مقامشان از همه برتر است؟ فرمود: «الذاکرون اللَّه کثیراً»(1) آنها که خدا را بسیار یاد می کنند.

وبه هنگام سرور وشادی از من یاد کن به هنگام غفلت تو من از تو یاد می کنم.

 5. هنگام تصمیم گیری.

 6. هنگام سخن گفتن و قضاوت.

 7. هنگام تقسیم کردن.

 قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «اذکروا اللَّه عند همّک اذا هممت و عند لسانک اذا حکمت و عند یدک اذا اقسمت»(1)

 8. بعد از انجام مناسک حج: «فاذا قضیتم مناسککم فاذکرواللَّه کذکرکم ابائکم او اشدّ ذکراً»(2) هرگاه مناسک حج را به جا آوردید خداوند را همانند یادی که از پدران خود می کنید بلکه شدیدتر یاد کنید.

 9. بعد از نماز جمعه: «فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الارض وابتغوا من فضل اللَّه واذکروااللَّه کثیراً لعلکم تفلحون»(3) هرگاه نمازجمعه انجام شد در زمین متفرق شوید و از فضل خدا طلب کنید وخدا را زیاد یاد کنید شاید رستگار شوید.

 6. مایه راندن شیطان: «ذکر اللَّه مطردة الشیطان»(1)

 7. پاکی از نفاق: «من اکثر ذکر اللَّه فقد برئ من النفاق»(2)

 8. غذای روح وهمنشینی بامحبوب: «ذکراللَّه قوت النفوس ومجالسةالمحبوب»(3)

 9. مایه آرامش جان: «ذکر اللَّه جلاء الصدور و طمأنینة القلوب»(4)

 10. سرور اهل تقوا ولذت اهل یقین: «ذکراللَّه مسرّة کل متّقٍ ولذة کل موقن»(5)

 11. جلای دیدگان و نور باطن: «الذکر جلاء البصائر و نور السرائر»(6)

 12. مایه شرح صدر: «الذکر شرح الصدر»(7)

 13. مایه نزول رحمت الهی: «بذکر اللَّه تنزل الرحمة»(8)

 14. مایه هدایت عقل و فکر: «الذکر هدایة العقول و تبصرة النفوس، دوام الذکر ینیر القلب و الفکر»(9)

 15. مشمول عطیّه و لطف الهی شدن: «عن ابی عبداللَّه علیه السلام قال ان اللَّه یقول من شغل بذکری عن مسألتی اعطیته افضل ما اعطی من سألنی»(10)

 16. در سایه بهشت الهی به سر بردن: «من اکثر ذکر اللَّه اظلّه اللَّه فی جنّته»(11)

 17. شفا یافتن قلب: «یا من اسمه دواء و ذکره شفاء»(12)

 18. محبوب خداوند شدن: «من اکثر ذکر اللَّه احبّه»(13)

 19. کفّاره گناهان: «اذکروااللَّه کثیراً یکفّر سیئاتکم»(14)

 20. کفایت نمودن خداوند: «یابن آدم اذکرنی بعد الصبح ساعة و بعد العصر ساعة اکفّک ما اهمّک»(753)

753) حدیث قدسی) منهج الصادقین، ج 1، ص 417.

ص: 224

برابر او یارای مقاومت ندارد قلبش آرام می گیرد.

 4. عامل دیگر نگرانی آن است که انسان گاهی برای رسیدن به یک هدف زحمت زیادی را تحمل می کند امّا کسی را نمی بیند که برای زحمت او ارج نهد و قدردانی و تشکر کند این ناسپاسی او را شدیداً رنج می دهد امّا هنگامی که احساس کند کسی از تمام تلاش های او آگاه است و به آن ها ارج می نهد پاداش می دهد دیگر چه جای نگرانی و بی قراری است. البته عوامل دیگری هم برای نگرانی هست ولی بیشتر عوامل به یکی از عوامل

فوق باز می گردد.(754)

العابدون الحامدون...»(1)، «عسی ربّه ان طلقکّن... مسلمات مؤمنات قانتات تائبات»(2)

 به صورت صیغه مبالغه (توّاب) به دو معنا آمده است:

 الف) بسیار توبه کننده: «ان اللَّه یحب التوابین»

 ب) بسیار توبه پذیر و بخشنده: «انّه هو التواب الرحیم»(3)

هم کفار»(1)

 یک نمونه کسانی که توبه آنان پذیرفته نشد فرعون است «حتی اذا ادرکه الغرق قال امنت»(2)

 ج) گروهی نه توبه آن ها قطعاً پذیرفته می شود و نه قطعاً رد می شود بلکه به مشیّت خداوند بستگی دارد و آن ها کسانی اند که از روی عمد و قصد گناه انجام داده اند. «و یغفر مادون ذلک لمن یشاء»(3)

الرحمه» توبه موجب نزول رحمت الهی است.

 4. آسان تر از توبه: قال علی علیه السلام: «ترک الذنب اهون من طلب التوبة»(1) ترک گناه، آسان تر از توبه است.

 5. عدم جواز تأخیر توبه: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «یابن مسعود لا تقدّم الذنب و لاتؤخر التوبة و لکن قدمّ التوبة و اخّر الذنب»(2) پیامبر فرمود: ای پسر مسعود! گناه را جلو نیانداز و توبه را تأخیر نیانداز، بلکه توبه را مقدم بدار و گناه را به تأخیر بیانداز.

 6. نشانه های تائبان قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «أتدرون من التائب؟ قالوا: الّلهم لا. قال: اذا تاب العبد و لم یرض الخصماء فلیس بتائب، من تاب و لم یزد فی العبادة فلیس بتائب، من تاب و لم یغیّر لباسه فلیس بتائب، من تاب و لم یغیّر رفقائه فلیس بتائب، من تاب و لم یفتح قلبه و لم یوسع کفّه فلیس بتائب، من تاب و لم یقصّر امله و لم یحفظ لسانه فلیس بتائب، من تاب و لم یغیّر خلقه و نیّته

فلیس بتائب، من تاب و لم یغیّر خلقه و نیّته فلیس بتائب، من تاب و لم یقدم فضل قوته من بدنه فلیس بتائب، اذا استقام علی هذه الخصال فذاک التائب»(3)

 پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از اصحاب خود پرسیدند: آیا می دانید تائب چه کسی است؟ عرض کردند: نه، فرمود: اگر کسی توبه کند وکسانی را که به آنان بدی کرده است راضی نکند ولباس خود را تغییر ندهد ودوستان (منحرفش) را تغییر ندهد وقلب خود را باز نکند وبذل وبخشش پیدا نکند وآرزویش را کوتاه و زبانش را حفظ نکند واخلاق ونیتش را تغییر ندهد و طعام خود را کم نکند، تائب نیست و هرگاه انسانی این صفات را

تحصیل کند توبه کننده واقعی است.

ص: 232

 کلام مرحوم فیض کاشانی

 مرحوم فیض کاشانی می فرماید: توبه از امور اختصاصی نیست بلکه نسبت به اشخاص و احوال عمومیت دارد و هیچ کس از آن بی بهره نیست قال اللَّه تعالی: «وتوبوا الی اللَّه جمیعاً»(1) همگی به درگاه خدا توبه کنید. در این آیه خطاب عمومی است و اختصاص به گروه معینی ندارد.

 امّا این که بر هر انسانی لازم است در تمام حالات توبه و انابه نماید. برای آن است که هیچ کس از معصیت جوارحی بر کنار نیست و به فرض آن که گاهی از اوقات اعضا و جوارحش مرتکب معصیت نشود، در قلب مرتکب معصیت می شود و اگر قلباً به ارتکاب معصیت نپردازد از وسوسه شیطان که او را از ذکر خدا غافل می سازد بر کنار نیست و ثابت است که همه این موضوعات موجبات نقص او را فراهم می سازند و هر یک از این ها دارای

اسبابی است و اسباب ترکشان همان است که به ضد آن ها بپردازد و از آن ها رجوع کند و توبه هم به معنای رجوع است و هیچ کس خالی از این نقیصه نیست لیکن در مقدارش، متفاوتند و در اصل گناه مشترکند و اما گناه انبیا و اوصیا مانند گناه ما نیست گناه آن ها این است که از ذکر دایمی حق باز می مانند و به امور مباح می پردازند و چون از توجه به مباحات باز مانند اجرشان مضاعف گردد.

 حضرت صادق علیه السلام فرمود: رسول اکرم با آن که گناهی مرتکب نمی شد، در هر شبانه روز صد مرتبه استغفار می کرد. خداوند متعال اولیای خود را بدون هیچ گناهی به مصیبت ها و ناراحتی هایی دچار می فرماید تا اجرشان را مضاعف گرداند.

ص: 233

 و این که گناه را استثنا کرده برای آنست که گناه آنان مانند گناه ما نیست و گناه هر یک از آن ها به اندازه قرب منزلت اوست. قال الصادق علیه السلام انّ رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم یتوب الی اللَّه و یستغفر فی کل یوم و لیلة مأة مرّة من غیر ذنب ان اللَّه یخصّ اولیائه بالمصائب لیأجرهم علیها من غیر ذنب یعنی من غیر ذنب کذنوبنا فان ذنب کل احد انما هو بحسب قدره و منزلته عنداللَّه.(1)

 کلام امام خمینی قدس سره

 امام خمینی قدس سره می فرماید: «شخص تائب، پس از توبه نیز آن صفای باطنی برایش باقی نمی ماند، چنان که صفحه کاغذی را اگرسیاه کنند و باز بخواهند جلا دهند البته به حال جلای اولی بر نمی گردد یا ظرف شکسته ای را اگر اصلاح کنند باز به حالت اولی مشکل است عود کند. بسیار فرق است بین دوستی که در تمام عمر، با صفا و خلوص با انسان رفتار کند با دوستی که خیانت کند و پس از آن عذر تقصیر طلب نماید».

بنابراین، انسان باید حتی الامکان گناه نکند و اگر خدای نخواسته گناه کرد هر چه زودتر در صدد توبه و علاج برآید. و بهار توبه ایام جوانی است که بار گناهان کم است. انسان در پیری حرص و طمع او بیشتر است. برفرض که انسان بتواند در ایام پیری توبه کند از کجا به پیری برسد و اجل به او مهلت دهد. کمیاب بودن پیران دلیل بر این است که مرگ به جوانان نزدیک تر است. انسان در یک شهر پنجاه هزار نفری، پنجاه نفر پیر

هشتاد ساله نمی بیند.(788)

788) اربعین امام خمینی قدس سره، ص 233.

ص: 234

 چرا باید انسان متواضع باشد؟

 پاسخ: به دلایل ذیل:

 1- چون انسان از خاک خلق شده است: «و اللّه خلقکم من تراب(1)»

 2- چون از آب پست خلق شده است: «ثم جعل نسله من سُلالة من ماءٍ مهین»(2)

 3- انسان ضعیف است: «خلق الانسان ضعیفاً(3)»

 4- انسان محتاج و نیازمند است: «یا ایها الناس انتم الفقراء الی الله و الله هو الغنی الحمید(4)»

 5- علم و دانش انسان محدود است: «و ما اوتیتم من العلم الاّ قلیلاً(5)»

 6- قدرت انسان در معرض زوال است: «هلک عنّی سلطانیه(6)»

 7- ثروت انسان کار ساز نیست: «ما اغنی عنّی مالیه(7)»

 «ما اغنی عنه ماله و ما کسب»(8)

 8- عدم توانایی انسان بر جلب منفعت و دفع ضرر: «قل لا املک لنفسی ضرّا و لا نفعاً الاّ ما شاء الله(814)»

814) اعراف، 188.

ص: 237

توانمندی و عفو و گذشت هنگام قدرت بر انتقام و بخشش بدون منّت.

 5. تواضع نعمت بدون حسد

 قال العسکری علیه السلام: «التواضع نعمة لا تحسد»(1) تواضع نعمتی است که مورد حسادت دیگران قرار نمی گیرد.

 6. تواضع برترین عبادت

قال الصادق علیه السلام: «افضل العبادة العلم باللَّه و التواضع له»(2) برترین عبادت، علم و آگاهی نسبت به خدا و تواضع در پیشگاه اوست.

 7. تواضع از اوصاف پرهیزکاران

قال علی علیه السلام «مشیهم التواضع»(3)

 8. تواضع از اوصاف عاقل

قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «صفة العاقل ان یحلم عمّن جهله علیه و یتجاوز عمّن ظلمه و یتواضع لمن هودونه....(4)

 9. تواضع استاد و شاگرد نسبت به یکدیگر

قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «تواضعوا لمن تعلّمونه العلم و تواضعوا لمن طلبتم منه العلم و لاتکونوا علماء جبارین فیذهب باطلکم بحقّکم».(5) فروتنی کنید نسبت به کسی که به او تعلیم می دهید و فروتنی نمائید نسبت به کسی که از او علم می آموزید و از دانشمندان جبّار نباشید که حقّ شما به وسیله باطل از بین برود.

 10. تواضع مایه حلاوت عبادت

قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «مالی لا اری علیکم حلاوة العبادة؟ قالوا: و ما حلاوة العبادة؟ قال: التواضع»(6) چرا حلاوت و شیرینی عبادت را از شما نمی بینم؟ اصحاب گفتند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع و فروتنی.

 11. زیبایی تواضع ثروتمندان در برابر تهیدستان

قال علی علیه السلام: «ما احسن تواضع

ص: 239

الاغنیاء للفقراء طلباً لما عند اللَّه و احسن منه تیه الفقراء علی الاغنیاء اتکالاً علی اللَّه»(1) چه نیکوست تواضع و فروتنی اغنیا در برابر فقرا جهت دریافت پاداش مهمّ الهی و نیکوتر از آن عدم کرنش فقرا در برابر ثروتمندان است به خاطر توجه آنان به خداوند.

 12. تواضع نکردن در برابر سه گروه

 اسلام، در باره تواضع و فروتنی سفارش فراوان کرده است، لکن این همه ترغیب و تشویق به تواضع به این معنا نیست که تواضع در همه جا و در برابر همه افراد صفت نیکویی است بلکه در موارد خاصی از آن نهی و مذمت شده است مانند:

 الف) تواضع در برابر گناهکاران: قال علی علیه السلام: «امرنا رسول اللَّه ان نلقی اهل المعاصی بوجوه مکفّهره»(2) پیامبر ما را فرمان داد تا با اهل گناه با چهره ای گرفته برخورد کنیم.

 ب) تواضع در برابر ثروتمندان: قال علی علیه السلام: «من اتی غنیاً فتواضع له لغناه ذهب ثلثا دینه»(3) هر کسی برای ثروت شخص ثروتمند فروتنی کند دوسوم دین او از بین رفته است.

 ج) تواضع در برابر متکبران: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم «اذا رأیتم المتواضعین من امّتی فتواضعوا لهم و اذا رأیتم المتکبرین فتکبّروا علیهم فانّ ذلک لهم مذلة و صغار»(4) هنگامی که متواضعان امت من را دیدید، در برابر آنان تواضع کنید و هرگاه متکبران را مشاهده کردید بر آنان تکبر کنید چرا که تکبر بر متکبران یک نوع ذلت و خواری برای آنان محسوب می شود.

ص: 240

 13. آثار تواضع

 الف) سربلندی: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «ما تواضع احد الاّ رفعه اللَّه(1)»

 ب) کسب سلامت: قال علی علیه السلام: «التواضع یکسبک السلامة»(2)

 ج) مهابت: قال علی علیه السلام: «التواضع یکسوک المهابة»(3)

 د) منظم شدن امور: قال علی علیه السلام: «بخفض الجناح تنتظم الامور»(4)

 ه) ترقّی: قال علی علیه السلام: «التواضع سُلّم الشرف»(5)

 و) تمام شدن نعمت: قال علی علیه السلام: «بالتواضع تتمّ النعمة»(6)

 ز) عدم خستگی از طاعت الهی: قال علی علیه السلام: «من تواضع قلبه للَّه لم یسأم بدنه من طاعة اللَّه»(7)

 ح) محبّت: قال علی علیه السلام: «ثمرة التواضع المحبّة»(8)

و شایسته ای است لکن در صورت غفلت گاهی به جای این که انسان عزّت خود را حفظ کند دچار تکبر می شود. امام سجادعلیه السلام در دعای مکارم الاخلاق به پیشگاه خداوند عرضه می دارد. «و

اعزّنی ولا تبتلینّی بالکبر» پروردگارا! به من عزّت نفس عطا فرما و مرا به تکبّر مبتلا مکن.

  اخلاص در قرآن

 موضوع اخلاص با تعبیرهای مختلفی در قرآن مطرح شده است، مانند: «فی سبیل اللَّه»، «ابتغاء مرضات اللَّه»، «لوجه اللَّه»، «قربات عنداللَّه» ومانند آن.

 1. مأموریت به اخلاص در دین «و ما امرواالاّ لیعبدوا الله مخلصین له الدین»(1) به آن ها دستوری داده نشد جز این که خدا را پرستش کنند، در حالی که اخلاص در دین دارند.

 2. یاد قیامت عامل اخلاص: «انا اخلصناهم بخالصة ذکری الدار»(2) به درستی آن ها را (پیامبران) خالص گردانیدیم زیرا زیاد به یاد قیامت بودند.

 3. جلوه اخلاص در تمام ابعاد زندگی: «قل ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی للَّه ربّ العالمین»(3) بگو: نماز و تمام عبادات من و زندگی و مرگ من همه برای خداوند پروردگار جهانیان است.

 4. اخلاص برنامه دایمی ابرار: «ان الابرار یشربون من کأس کان مزاجها کافوراً... انما نطعمکم لوجه اللَّه لا نرید منکم جزاءً و لا شُکوراً»(4) به درستی که نیکان از جامی نوشند که با عطر خوش آمیخته است... و می گویند ما برای خدا به شما اطعام می کنیم و هیچ پاداشی و تشکری از شما طلب نمی کنیم.

 5. نمونه افراد مخلص:

 حضرت موسی علیه السلام: «و اذکر فی الکتاب انّه کان مخلصاً»(5)

 حضرت یوسف علیه السلام: «انه من عبادنا المخلصین»(6)

ص: 243

 پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم: «ان صلاتی ونسکی و محیای و مماتی للَّه ربّ العالمین»(1)

 حضرت علی علیه السلام: «و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللَّه و اللَّه رَءُوف بالعباد»(2)

 اخلاص در روایات

 اهمیت اخلاص: قال علی علیه السلام: «طوبی لمن اخلص للَّه العبادة والدعاء ولم یشغل قلبه بما تری عیناه ولم ینس ذکراللَّه بماتسمع اذناه ولم یحزن صدره بما اعطی غیره»(3) خوشا به حال کسی که عبادت و دعای خویش را خالصانه انجام می دهد و قلب خود را به آنچه دیدگانش می بیند گرفتار نمی سازد و همواره به یاد خدا هست و شنیدنی ها او را از یاد خدا غافل نمی سازد و از آنچه دیگران دارند، محزون

نمی شود.

 2. محبوبیت نزد خداوند: قال علی علیه السلام: «احبّ عباداللَّه من اخلص»(1) محبوب ترین بندگان خدا کسی است که دارای اخلاص باشد.

 3. سرانجام نیک: قالت فاطمة الزهراءعلیها السلام: «من اصعد الی اللَّه خالص عبادته اهبط اللَّه عزوجل الیه افضل مصلحته»(2) کسی که عبادت با اخلاص را به سوی خدا تقدیم بدارد خداوند هم برترین مصلحت ها را برای او منظور می دارد.

 4. آزادگی: قال علی علیه السلام: «بالاخلاص یکون الخلاص»(3) به وسیله اخلاص است که انسان از اسارتها آزاد می شود.

 5. جاری شدن حکمت از قلب بر زبان: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «ما اخلص عبدللَّه عزوجل اربعین صباحاً الاّ جرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه»(4) کسی که تا چهل شبانه روز برای خدا اخلاص پیشه کند، چشمه سار حکمت از قلب وی بر زبانش جاری می شود.

 6. سعادت: قال علی علیه السلام: «السعید من اخلص الطاعة»(5) سعادتمند کسی است که طاعت خود را برای خدا خالص گرداند.

 7. رسیدن به هدف ومقصود: قال علی علیه السلام: «اخلص تنل»(6) اخلاص بورز تا به مقصد برسی.

 8. معرفت و بصیرت: قال علی علیه السلام: «عند تحقق الاخلاص تستنیر البصائر»(7) با وجود اخلاص بصیرت ها و بینش ها نافذ و نورانی می شود.

 9. ملاک پذیرش اعمال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «اذا عملت عملاً فاعمل للَّه خالصاً

ص: 245

لانّه لا یقبل اللَّه من عبادة الاعمال الاّ ما کان خالصاً»(1) هرکاری که انجام می دهی خالصانه و برای رضا خدا انجام ده، زیرا جز عمل خالص در پیشگاه خداوند پذیرفته نمی شود.

 4. اجتناب از حرام: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «من قال لا اله الاّ اللَّه مخلصاً دخل الجنة و اخلاصه بها ان یحجزه لا اله الاّ اللَّه عمّا حرم اللَّه»(1) کسی که ذکر (لا اله الاّ اللَّه) را با اخلاص به زبان آورد، داخل بهشت خواهد شد و البته نشانه اخلاص این است که ذکر (لا اله الا اللَّه) وی را از ارتکاب معاصی باز دارد.

 5. پرهیز از خودبینی: قال الصادق علیه السلام: «و ادنی حدّ الاخلاص بذل العبد طاقته ثم لا یجعل لعمله عنداللَّه قدراً فیوجب به علی ربّه مکافاة بعمله لعلمه انّه لو طالبه بوفاء حق العبودیّة لعجز» امام صادق علیه السلام فرمود: کم ترین نشانه اخلاص آن است که آدمی در اطاعت و عبادت کوشا باشد و برای عمل خود اهمیتی قایل نباشد و خود را در برابر خدا طلب کار نداند، زیرا بنده می داند که اگر خدا از

بندگان خود عبادت واقعی را خواستار بشود همگان عاجز خواهند بود.

 6. پرهیز از مردم آزاری: قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم: «و اما علامة المخلص فاربعة یسلم قلبه و یسلم جوارحه و بذل خیره وکفّ شرّه» نشانه های اخلاص چهار چیز است داشتن قلب سلیم و اعضا و جوارح سالم و توسعه در خیر و نیکی و پرهیز از بدی ها.

دگرگون می شود. بنابراین، مسیر حرکت انسان نیز یک طریق واقعی است نه اعتباری و مجازی، امّا مسیر حرکت از ذات متحرک جدا نیست بلکه متحرک

در باطن ذات خود حرکت می کند و مسیر را به همراه خود می برد و این حرکت یک روزی باید آرام بگیرد و به مقصد و غایتی نایل گردد. اکنون این سؤال به ذهن می آید که غایت و نهایت حرکت انسان چیست؟ و در این جهان انسان ها به سوی چه غایتی در حرکت هستند و سرنوشتشان بالاخره به کجا خواهد رسید؟ از قرآن کریم و احادیث استفاده می شود که نهایت حرکت بشر به سوی خداست «انا للَّه و انا الیه راجعون»(861) و غایتی که

برای حرکت انسان مقدّر شده، قرب به خداوند است لکن همه انسان ها به مقام قرب الهی نایل نمی شوند، بلکه کسانی که دارای ایمان و عمل صالح هستند به درجات و مراتب اخروی در بهشت نایل می گردند.

از این دو قسم نخواهد بود زیرا خداوند در ظرف زمان و مکان واقع نمی شود تا چیزی نسبت به او قرب زمانی یا مکانی داشته باشد بلکه خداوند خالق زمان و مکان و محیط به آن هاست.

 قرب مجازی: گاهی می گویند فلان شخص به فلان شخص قریب و نزدیک است. مقصودشان این است که مورد احترام و علاقه می باشد و به تقاضاهایش ترتیب اثر می دهد. این نوع نزدیکی، قرب مجازی و اعتباری و تشریفاتی است نه حقیقی. آیا قرب بنده به خدا می تواند از این قسم باشد یا نه؟

 البته این مطلب صحیح است که خداوند به بندگان شایسته اش علاقه و محبت دارد و خواسته های آن ها را اجابت می کند، لکن قرب خداوند به بنده را از این نوع نمی توان دانست؛ زیرا در علوم عقلیه به اثبات رسیده و آیات و احادیث هم دلالت دارند که حرکت ذاتی انسان و مسیر و صراط مستقیم او اموری واقعی و حقیقی هستند نه اعتباری و مجازی. رجوع به خداوند هم که در آیات قرآن آمده حقیقت دارد و نمی تواند اعتباری

باشد. از باب نمونه خداوند در قرآن می فرماید: «من عمل صالحاً فلنفسه و من اساء فعلیها ثم الی ربکم ترجعون»(1) هر کس عمل صالحی انجام دهد سودش به خود او خواهد رسید و هر کس عمل زشتی مرتکب شود به زیان خودش عمل کرده، آن گاه همه شما به سوی پروردگارتان رجوع خواهید کرد یا این که می فرماید: «الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انا للَّه و انا الیه راجعون»(2) کسانی که به هنگام مصیبت می گویند: ما مملوک

خدا هستیم و به سوی او رجوع خواهیم کرد.

 به هر حال رجوع الی اللَّه و استکمال نفس، اموری واقعی هستند نه

ص: 249

اعتباری. حرکت انسان به سوی خدا یک حرکت آگاهانه و اختیاری است که نتیجه آن بعد از مرگ ظاهر می گردد. از آغاز وجود این حرکت شروع می شود و تا هنگام مرگ ادامه دارد. بنابراین، قرب به خدا هم یک امر واقعی است. بندگان شایسته الهی واقعاً به خدا نزدیک می شوند و بندگان غیر صالح و گنهکار واقعاً از خدا دورند. بنابراین باید دید معنای قرب به

خدا چیست؟

خواهد بود. اکنون با توجه به مقدّمه مذکور می توان معنای قرب بنده به خداوند متعال را تصور کرد. انسان از جنبه روح حقیقت مجردی است که از جهت فعل به ماده تعلّق دارد و به همین جهت می تواند حرکت کند و کامل و کامل تر گردد تا به مرتبه نهایی وجود خود برسد. از آغاز حرکت تا رسیدن به مقصد، یک شخص و یک حقیقت بیشتر نیست لیکن هر چه بیشتر کسب کمال و فضایل نماید و در مراتب وجود سیر و صعود

کند به همان نسبت تکامل روح خود به منبع وجود یعنی ذات مقدس خداوند نزدیک تر می شود.

تقرب به سوی خداوند بجوی. لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «اقرب ما یکون العبد من اللَّه اذا کان ساجداً»(1) نزدیک ترین حالت بنده به خداوند

زمانی است که در سجده باشد. گاهی قرآن می فرماید: مؤمنین افرادی هستند که انفاق در راه خدا می کنند و آن را مایه تقرب خود نزد پروردگار می دانند و جالب این است که این طرز تفکر مؤمنین را تصدیق می کند و می فرماید: آری این انفاق مایه تقرب به خداوند است.

 «و من الاعراب من کان یؤمن باللَّه و الیوم الاخر و یتخذ ما ینفق قربات عنداللَّه و صلوات الرسول الا انها قربة لهم سیدخلهم اللَّه فی رحمته انّ اللَّه غفور رحیم»(2) گروهی از اعراب به خداوند و روز رستاخیز ایمان دارند و انفاق خویش را باعث تقرب نزد خداوند می دانند و مایه دعای پیامبر اکرم محسوب می دارند آگاه باشید که این انفاق باعث تقرّب و نزدیکی این هاست، خداوند به زودی آن ها را در رحمت

خود وارد خواهد ساخت چرا که خداوند آمرزنده و مهربان است.

 خداوند متعال در قرآن مردم را به سه دسته تقسیم می نماید:

 1. اصحاب میمنه 2. اصحاب مشئمه 3. سابقون.

 گروه اول افراد سعاتمند هستند. و گروه دوم افراد بدبخت و شقاوتمند هستند گروه سوم پیشگامان در ایمان و عمل صالح هستند که این گروه را به عنوان مقربین معرفی می نماید. «و کنتم ازواجاً ثلثة فاصحاب المیمنة ما اصحاب المیمنة و اصحاب المشئمه ما اصحاب المشئمة و السابقون السابقون اولئک المقربون فی جنات النعیم»(3) در آن روز (قیامت) شما به سه گروه تقسیم خواهید شد

ص: 252

گروهی اصحاب میمنه می باشند چه اصحاب

میمنه ای گروه دیگر اصحاب شومند چه اصحاب شومی و سومین گروه پیشگامان هستند، پیشگام آن ها مقرّبانند در باغ های پر نعمت بهشت جایی دارند.

 در جای دیگر می فرماید: «فاما ان کان من المقرّبین فروح و ریحان و جنّة نعیم»(1) اما اگر او از مقربان باشد در روح و ریحان و بهشت پر نعمت است.